مراتب معنوي حج، كه سرمايه جاودانه است و انسان را به افق توحيد و تنزيه نزديك مي نمايد، حاصل نخواهد شد مگر آنكه دستورات عبادي حج به طور صحيح و شايسته و مو به مو عمل شود. (1)حج نمايشي باشكوه از اوج رهايي انسان موحد از همه چيز جز او و عرصه پيكاري فرا راه توسن نفس و جلوه بي مانندي از عشق، ايثار، آگاهي و مسئوليت در گستره حيات فردي و اجتماعي است. پس حج تبلور تمام عيار حقايق و ارزش هاي مكتب اسلام است.

مؤمنان زنگار دل را با زمزم زلال توحيد مي زدايند و با حضرت دوست تجديد ميثاق مي كنند و گرچه ميراث ادب و فرهنگ ما، مشحون از آموزه هاي حيات بخش حج است، اما هنوز ابعاد بي شماري از اين فريضه مهم، ناشناخته و مهجور مانده است.

پيروزي انقلاب اسلامي ايران، در پرتو انديشه هاي تابناك امام خميني حج را نيز همچون ديگر معارف و احكام اسلامي، در جايگاه واقعي خويش نشاند و سيماي راستين و محتواي غني آن را نماياند. اما هنوز راهي دراز در پيش است تا فلسفه، ابعاد، آثار و بركات آن شناخته و شناسانده شود.

ص:2

ص:3

ص:4

ص:5

ص:6

ص:7

ص:8

ص:9

ص:10

ص:11

ص:12

ص:13

ص:14

ص:15

ص:16

ص:17

ص: 18

در راستاي تحقق اين هدف بزرگ، با الهام از انديشه هاي والا و ماندگار امام راحل- احياگر حج ابراهيمي- و با بهره گيري از رهنمودهاي ارزشمند رهبر عزيز انقلاب اسلامي، حضرت آيت الله خامنه اي- مدظله- معاونت آموزش و پژوهش بعثه مقام معظم رهبري، تلاش مي كند با كاربردي كردن متون آموزشي، فصل جديدي فرا راه كارگزاران حج و زائران حرمين شريفين بگشايد.

از اين رو، پس از كارشناسي هاي متعدد و بهره گيري از اساتيد و متخصصان فن، تلاش گرديده تا براي تهيه درسنامه ها و محتواي مورد نياز در سفر حج و عمره، عناوين، موضوعات، سرفصل ها و منابع هر درس را مشخص و جلسات آموزشي آنها زمان بندي گردد تا به نحو بهينه مورد استفاده قرار گيرد.

عناوين اين درسنامه ها عبارتند از:

1. مناسك حج

2. آداب سفر حج

3. اسرار و معارف حج

4. آشنايي با تاريخ اسلام (1 و 2)

5. آشنايي با تاريخ و اماكن مقدس مكه و مدينه

6. اخلاق معاشرت

7. احكام مبتلابه حج

8. آشنايي با كشورهاي اسلامي

9. گزيده سيماي عقايد شيعه

10. شناخت عربستان

ص: 19

11. محاوره عربي

بي ترديد آغاز هر كاري با كاستي ها و نواقص احتمالي همراه است. لذا انتظار مي رود با بهره گيري از نظرات خوانندگان ارجمند، نقاط قوت و ضعف اين مجموعه شناسايي و به تقويت داشته ها و زدودن كاستي هاي آن اقدام شود.

در پايان ضمن تشكر از همه كساني كه ما را در تهيه و تنظيم اين مجموعه ياري كرده اند، توفيق همگان را از خداوند منان خواهانيم.

معاونت آموزش و پژوهش بعثه

اداره كل آموزش

ص:20

ص: 21

پيشگفتار

ص: 22

به سر مي برند. همچنين حدود يك و نيم ميليون مسلمان در آمريكاي لاتين و 9 ميليون مسلمان در آمريكا و كانادا زندگي مي كنند.

به دليل وسعت سرزمين هاي اسلامي و ميليون ها مسلماني كه در نقاط مختلف زندگي مي كنند، تنوع زباني در جهان اسلام بسيار زياد است. زبان هاي عربي، فارسي و تركي از زبان هاي مهم در جهان اسلام محسوب مي شوند. همچنين تعداد زيادي از مسلمانان در كشورهاي پاكستان و هند به زبان اردو تكلم مي كنند. حدود 14 درصد از جمعيت مسلمانان كه در كشورهاي اندونزي و مالزي زندگي مي كنند، به زبان مالايي سخن مي گويند.

علاوه بر اين، دركنار كشورهاي اسلامي، كشورهايي وجود دارند كه مسلمانان به صورت اقليت در آن ها زندگي مي كنند. در اين خصوص، برخي نظير مسلمانان چين و بالكان از قرن ها پيش در اين مناطق ساكن بوده اند و گروهي ديگر از مسلمانان نيز به صورت مهاجر در كشورهاي اروپايي و آمريكايي زندگي مي كنند.

يكي از امتيازات مهم مكتب اسلام كه در آيات و روايات به آن اشاره شده، اين است كه اسلام منحصر به قوم، زبان، مليت و جغرافياي خاصي نيست و دين جهاني به شمار مي آيد. از همين رو ملل مسلمان از نژادهاي مختلف تشكيل شده اند. در 19 كشور اسلامي، اكثريت با نژاد سامي و عرب است. البته اقليت هاي ديگر نژادي نظير كردها نيز در كشورهاي عربي چون عراق و سوريه حضور دارند. در كشورهاي

ص: 23

آفريقايي عرب زبان نيز جمعيت هاي بربر ديده مي شود. درميان كشورهاي مسلمان قاره آفريقا 11 كشور داراي اكثريت سياه پوست هستند. منشأ نژادي برخي از مسلمانان كه در آسيا زندگي مي كنند، زرد است و شامل تيره هايي نظير مغولي تاتار، زرد مالايايي و زرد اندونزيايي مي باشند. منشأ نژادي ايراني ها، افغان ها و تاجيك ها، آريايي است و مردم پاكستان از نژاد سفيد و تيره هاي سند و پنجابي هستند. جهان اسلام شامل 5 كشور اسلامي است كه پرجمعيت ترين آن ها، اندونزي و كم جمعيت ترين آن ها مالديو است.

علاوه بر ويژگي جمعيتي، به لحاظ جغرافيايي، زيست محيطي و ذخاير طبيعي نيز سرزمين هاي اسلامي از شمار غني ترين مناطق كره زمين به شمار مي روند. امكانات و ويژگي هاي اين سرزمين ها باعث شده است تا در طي قرن هاي متمادي، جهان اسلام نقش بسيار مهم و تأثيرگذاري در صحنه روابط بين الملل ايفا كند. كشورهاي اسلامي بيش از درصد منابع انرژي جهان را كه شاهرگ حياتي نظام صنعتي به شمار مي آيد، در اختيار دارند و به لحاظ جغرافيايي و استراتژيك نيز كشورهاي اسلامي بر بسياري از درياها و آبراه هاي بزرگ مانند خليج فارس، تنگه هرمز، درياي سرخ و كانال سوئز احاطه دارند.

به دليل تأكيدي كه دين مبين اسلام بر كسب علم و دانش دارد، مسلمانان در چندين قرن پس از بعثت پيامبر گرامي اسلام فراگيري علم را چنان در دستوركار خود قرار دادند كه در اندك زماني، توانستند دروازه هاي علوم و فنون را فتح كنند و در روزگاري كه غرب در عصر

ص: 24

تاريكي به سر مي برد، انديشمندان مسلمان به كشفيات نويني در عرصه هاي علمي دست يافتند و آرام آرام اين حركت علمي مسلمانان تا آندلس و قلب اروپا پيش رفت. انديشمندان غربي از دستاوردهاي علمي مسلمانان بهره گرفتند و توانستند پايه هاي تمدن امروز خويش را با استفاده از كشفيات و توليدات علمي جهان اسلام بنا نمايند. اما با وجود آن كه جهان اسلام در روزگاري مركز توليد و صدور علم محسوب مي شد، يكباره با ركود علمي مواجه شد.

از سوي ديگر، با وجود آن كه مسلمانان در سال هايي كه كشورهاي اروپايي در وضعيت قرون وسطايي بسر مي بردندصاحب تمدن عظيم و قدرتمندي بودند كه بر بسياري از مناطق جهان احاطه داشت، اما به دليل بروز اختلافات شديد و تفرقه ميان مسلمانان به وضعيتي دچار شدند كه در آغاز قرن بيستم هيچ كشور اسلامي قدرتمندي در جهان و در صحنه روابط بين الملل حضور نداشت.

پيدايش فرقه هاي مذهبي و رواج خرافات و بدعت ها، افراط و تفريط در نحوه درك و فهم احكام اسلامي و شيوه هاي اجرائي آنان بويژه در زمينه مسائل اجتماعي ازجمله علل فاصله گرفتن مسلمانان از ارزش ها و سنن الهي بود. مسلمانان تفسير واحدي از اسلام نداشته و گاه در برخي زمينه ها، ديدگاه هاي آن ها با يكديگر بسيار متفاوت بود. اين تفاوت ها، موجب شد كه در عمل نيز مسلمانان چندگونه و گاه متضاد رفتار كنند. اين درحالي است كه اسلام و مباني آن، از يك حقيقت واحد سرچشمه مي گيرد.

ص: 25

ص: 26

پيدايش چرخه تركيبي از نزاع هاي قومي و بين دولتي در اين كشورها، از جمله عواملي هستند كه پروسه دولت-- ملت سازي را در ميان كشورهاي اسلامي به ضعف و ركود دچار ساخته اند. بنابراين استدلال، فقدان ثبات سياسي و امنيت كافي در جوامع اسلامي ريشه در ناكامي اين كشورها در خلق ايده هايي همچون انگاره هويت ملي و حاكميت ملي يا به طور كلي پروسه دولت سازي دارد. اگرچه فشار عوامل محيطي نيز در اين زمينه تأثير بسيار اساسي دارند.

از طرفي يكي از معضلات موجود، ضعف بينش سياسي براي وحدت است. برخي ازكشورهاي اسلامي بر اين اعتقادند كه منافعشان از طريق ارتقاي روابط با غرب زير چتر توليدات، تكنولوژي، آموزش، بازار و امنيت غربي بهتر تأمين مي شود. بي ثباتي سياسي در كشورهاي اسلامي و تهديد جنگ هاي داخلي و منطقه اي، بعضي از كشورها را به معضل ناامني دچار كرده است و در نتيجه آن ها براي حمايت به غرب، خصوصاً آمريكا متوسل شده اند. اين مسأله همچنين موجب شده است كه بسياري از كشورهاي اسلامي براي تأمين امنيت خود به خريد انواع تسليحات از كشورهاي غربي روي آورند.

بر اساس برخي آمارها در حدود دوسوم فروش تسليحات به كشورهاي در حال توسعه انجام مي شود و در اين ميان، خاورميانه بزرگ ترين خريدار آن است. در طي سي سال گذشته، هزينه هاي نظامي جهان عرب به تنهايي به صدها ميليارد دلار بالغ مي شوند. مسلمانان حدود 10 الي 15 درصد توليد ناخالص ملي خود را به نيروي نظامي اختصاص

ص: 27

مي دهند كه اين رقم در ساير كشورهاي جهان 5/ 4 درصد است.

در كنار مسائل و مشكلات داخلي كشورهاي اسلامي، رقابت و برتري جويي قدرت هاي جهان در مناطق استراتژيكي همچون خاورميانه و خليج فارس نيز مشكلات و گرفتاري هاي زيادي را براي كشورهاي منطقه ايجاد كرده است؛ اشغال نظامي افغانستان و عراق را مي توان از اين دست برشمرد كه نتايج ناگواري براي منطقه دربر داشته است.

به علاوه، فشار كشورهاي غربي و تحريم هاي اقتصادي و مالي نيز يكي ديگر از مشكلاتي است كه بخشي از مسلمانان با آن مواجه مي باشند. طبق آمار كميسارياي عالي حمايت از پناهندگان ملل متحد، بالغ بر سيصد ميليون نفر مسلمان تحت شرايط بسيار سخت اقتصادي با حمايت سازمان ملل متحد زندگي مي كنند كه اين وضعيت مرگ هزاران نفر بي گناه را باعث مي شود و تأثير ويرانگري بر وضعيت سياسي، اقتصادي و اجتماعي جوامع كشورهاي درگير دارد. به علاوه مسلمانان بي پناه و آواره از هر گروهي در جهان بيشتر هستند.

چالش هاي اقتصادي جهاني، شايد بزرگ ترين چالش پيش روي مسلمانان، در وضعيت جهاني شدن باشد. فقدان ساختارهاي صنعتي و تجاري قدرتمند، كشورهاي اسلامي را در روند رقابت جهاني براي كسب بازارهاي بيشتر دچار مشكل ساخته است. به همين دليل، كشورهاي اسلامي از يك سو نيازمند اتخاذ سياست هاي اقتصادي موثر و منطقي به منظور افزايش قدرت رقابت پذيري در سطح داخلي هستند و از سوي ديگر بايد ساز و كارهاي همكاري را در ميان خود تقويت نمايند.

ص: 28

همكاري هاي اقتصادي در اين زمينه بايد از طريق ايجاد اتحاديه هاي گمركي، توافقات دوجانبه و چندجانبه، مناطق آزاد تجاري و گروه هاي منطقه اي صورت گيرد. مسلمانان براي افزايش قدرت اقتصادي جهاني در معاملات بازرگاني و ميزان تأثيرگذاري بر نوسانات بازار جهاني، بايد بتوانند استانداردهاي بين المللي را رعايت و مهارت هاي لازم را در حيطه مزيت نسبي كسب كنند.

در حال حاضر كشورهاي جهان اسلام، به تنهايي توانايي مقابله با فشارهاي بازيگران قدرتمند جهاني را ندارند. ازاين رو با توجه به آنچه بيان شد و با توجه به شرايط منطقه اي كشورهاي جهان اسلام، نيازي فوري به تأسيس و گسترش سازمان هاي منطقه اي، مثل بانك توسعه اسلامي، براي افزايش رقابت و هدايت صحيح سرمايه هاي موجود، وجود دارد. پي گيري سياست همكاري بين مسلمانان و تنظيم سياست هاي مشترك، منافع منطقه اي و جهاني آن ها را تضمين مي كند.

اگرچه هدف نهادهايي چون سازمان كنفرانس اسلامي تلاش براي گسترش وحدت و تفاهم بين دولت هاي عضو است، اما كشورهاي اسلامي از اختلافات دروني زيادي رنج مي برند. در اين ميان حتي معضل و فاجعه بزرگي مانند فلسطين نيز نتوانسته است در كاهش اين اختلافات نقش مؤثري ايفا كند. رفتارهاي دوگانه برخي از كشورهاي اسلامي در اين زمينه تاكنون امكان دستيابي به يك وحدت رويه را در ميان كشورهاي اسلامي دشوار ساخته است.

علاوه بر اين، اختلافات قومي- فرقه اي در ميان مسلمانان كه اغلب

ص: 29

توسط قدرت هاي بيروني دامن زده مي شود، يكي ديگر از چالش هاي كنوني مسلمانان به حساب مي آيد. گسترش احساسات افراطي ملي گرايانه در كنار اختلافات ارضي كشورهاي اسلامي و از همه مهم تر مسأله اختلاف ميان شيعيان و اهل تسنن، يكي از بزرگ ترين معضلاتي است كه در حال حاضر گريبان گير جوامع اسلامي مي باشد. در سال هاي اخير بهبود نسبي موقعيت شيعيان در لبنان و عراق موجب نگراني برخي قدرت هاي منطقه اي و فرامنطقه اي گرديده و در نتيجه به تشديد تلاش هاي آنان از طريق افزايش تنش و اختلاف ميان شيعيان و اهل تسنن منجر شده است.

از سوي ديگر، امروزه برداشت هاي مختلف و گاه افراطي از اسلام، زمينه دخالت ابرقدرت ها را در برخي از كشورهاي اسلامي پيش از گذشته فراهم كرده است. براي نمونه نگاه افراطي طالبان به اسلام و مغايرت رفتار آن ها با اصول منطقي اسلام، بهانه اي براي كشورها و رسانه هاي غربي شده تا اسلام را مورد حمله شديد قرار دهند.

ص: 30

دانش و تخصص بالايي برخوردار شده اند؛

4. موقعيت استراتژيك و ژئواستراتژيك كشورهاي اسلامي.

آنچه مسلم است، اين است كه تعريف مشترك از هويت و منافع، عامل اصلي ايجاد يكپارچگي و وحدت دروني جهان اسلام مي باشد. شايان ذكر است رفع اختلافات موجود، كه اساساً ريشه در سنت هاي ديرين و مطرود دارد، خود اساس همبستگي و اتحاد مي باشد. به عبارت ديگر، ابعاد سياسي دين مبين اسلام به قدري گويا، واضح و روشن مي باشد كه صرف نظر از ايجاد هرگونه ساختاري قادر خواهد بود تا ملت اسلام را به طور خودجوش، در مسيري كه بايد بپيمايند، قرار دهد.

*** مجموعه حاضر كه بنا به سفارش معاونت آموزش و پژوهش بعثه مقام معظّم رهبري و با تلاش تني چند از محققين مركز تحقيقات استراتژيك تهيه و تنظيم شده است، كوششي در جهت فراهم ساختن زمينه هاي آشنايي هرچه بيشتر با مسلمانان برخي از كشورهاي مهم جهان اسلام مي باشد. لازم به ذكر است كه در اين مجموعه تلاش شده است تا به طور ساده و روان برخي اطلاعات ضروري در اين زمينه در اختيار خوانندگان محترم قرار گيرد.

حسن روحاني

رئيس مركز تحقيقات استراتژيك

تهران- ارديبهشت 1387

ص: 31

ص: 32

بخش اول: سياست هاي خارجي و جهان اسلام

ص: 33

ص: 34

هدف هاي آموزشي

انتظار مي رود با مطالعه اين درس:

- شاكله اصلي الگوي ليبراليستي را بدانيم.

- با واكنش انديشمندان اروپايي و آمريكايي در مقابل طرح موضوع جايگزين شدن اسلام و حاكميت وحي در صحنه هاي ملي و فرا ملي آشنا شويم.

- عوامل زمينه ساز طرح خاورميانه بزرگ را بشناسيم.

- با راهكارهاي جهان سلطه در جهت كاهش رشد روند اسلام خواهي آشنا شويم.

- مفهوم نظم ليبراليست بين المللي را بدانيم.

- از اهداف امريكا و غرب از ارائه طرح خاورميانه بزرگ تر با اطلاع باشيم.

در اين درس الگوي نظم ليبراليستي، طرح خاورميانه بزرگ تر، عوامل زمينه ساز اين طرح و اهداف غرب از ارائه طرح خاورميانه بزرگ تر به اختصار بيان مي گردد.

پس از صلح وستفالي در سال، روابط بين الملل براساس يك الگوي ليبراليستي شكل گرفته بود. شاكله اصلي اين الگو، تفكيك و جدايي ميان دو حوزه ديانت و سياست و تابع قرار دادن حوزه ديانت از عوامل حاكم بر قدرت و سياست بود. الگوي انقلاب اسلامي ايران اين رابطه و معادله را پس از قرن ها دچار دگرگوني نموده و شالوده و خميرمايه نظم ليبراليستي بين المللي (يعني انفصال و تبعيد اجباري وحي از حوزه سياست و اجتماع) را تهديد مي نمود. اما در اين دوره، ذهن

ص: 35

استراتژيست هاي غربي درگير مسأله فوري تر و مهم تري به نام جنگ سرد بود.

تا پيش از جنگ سرد، مفهوم ملت سازي نيز براساس الگوي نظم وستفالي، يعني هويت براساس ملت و خاك، معرفي مي شد. اما در طول جنگ سرد، غرب با هدف مقابله با اتحاد جماهير شوروي و كمونيسم بين الملل، نظام سياسي و ايدئولوژيك را به عنوان محور ملت سازي مطرح نمود. براين اساس جهان به دو بلوك شرق و غرب تقسيم شد.

با پايان جنگ سرد، انديشمندان، تصميم سازان و سياست گذاران راهبرد كلان امنيت ملي در آمريكا در جست وجوي ترسيم نقشه راه آينده آمريكا در قرن بيست ويك بر آمدند و بر اين امر متفق گرديدند كه اسلام و حضور آن در صحنه هاي گوناگون سياسي، اجتماعي و فرهنگي كه در پي شكل گيري انقلاب اسلامي در ايران در سال م (ش) به وجود آمده بود، چالش و تهديد اصلي فراروي نظم ليبراليستي بين المللي به رهبري ايالات متحده در قرن جديد است. اين حضور اسلام در چارچوب حضور در حاكميت و حكومت جوامع پس از قرن ها در حاشيه بودن دين از صحنه اجتماعي، با موج چهارم دموكراسي و مردم سالاري پس از انقلاب اسلامي ايران آغاز شده بود.

تصويري كه ايالات متحده به عنوان مدير و ناظم نظم ليبراليستي بين المللي در اوايل قرن بيست ويك با آن مواجه بود، رشد اسلام خواهي ملت ها از يك سو و ناتواني دولت ها در هدايت و مديريت اين نضج از

ص: 36

سوي ديگر بود.

با طرح موضوع جايگزين شدن اسلام و حاكميت وحي در صحنه هاي ملي و فراملي، بار ديگر موضوع مقابله با يك انديشه و ايدئولوژي در ميان انديشمندان، تصميم سازان و سياست گذاران اروپايي و آمريكايي مطرح شد. لذا با الهام از روش قياسي و رجعت به نيمه دوم قرن بيست و جايگزين نمودن كمونيسم و فاشيسم با اسلام، تلاش نمودند موضوع «خطر اسلام» را به عنوان يك مذهب و تمدن جهاني در قالب جنگ تمدن ها يا تقابل آرمان هاي نظم ليبراليستي بين المللي با حاكميت وحي به طور جدي مطرح و پيگيري نمايند.

اما انقلاب اسلامي ايران كه براساس قدرت منطق و اقناع سازي رهبر فقيد و كبير انقلاب و منطق حكمت و موعظه حسنه و مجادله به احسن و بنيان هاي مستدل و استوار الهي و مردمي شكل گرفته بود، بهانه هاي لازم را براي غرب در جهت ايجاد يك جريان هماهنگ عليه اسلام فراهم نمي ساخت و در واقع آن ها را به لحاظ منطق خلع سلاح مي نمود. در واقع، منطق انقلاب اسلامي ايران و مردم سالاري ديني ناشي از آن، بهانه هاي غرب را براي به چالش كشيدن اسلام به عنوان عامل خشونت و عقب ماندگي سلب مي كرد.

نظم ليبراليستي بين المللي در نيمه اول قرن بيست فاشيسم و نازيسم و در نيمه دوم آن، كمونيسم را دشمن و رقيب خويش معرفي مي كرد و براساس آن راهبرد كلان امنيت ملي ايالات متحده آمريكا به عنوان ناظم و مدير اين نظم رقم خورده بود. در آغاز قرن بيست ويك، چين هنوز

ص: 37

چالش گر بالقوه بود و نمي توانست در قالب بالفعل به عنوان رقيب نظم ليبراليستي بين المللي تلقي و معرفي شود، اما گرايش به اسلام و حاكميت وحي كه پس از انقلاب اسلامي در ايران به وجود آمد از چنان پيچيدگي و مهارت هاي فرهنگي و از چنان رهبري داهيانه و خردمندانه اي برخوردار بود كه به غرب اجازه نمي داد راهبرد كلان امنيت ملي والزامات نظامي، امنيتي، سياسي و صرف هزينه هاي هنگفت را براي مقابله با انقلاب اسلامي توجيه نمايد.

وقايع يازدهم سپتامبر اين فرصت و بهانه را فراهم كرد. خشونت و تروريسمي كه توسط اقليتي از مسلمانان داراي گرايشات خاص سلفي و به نام اسلام به اجرا گذاشته شد، اين فرصت را در اختيار نظم ليبرال دموكراسي، خصوصاً گرايشات نومحافظه كار آنان قرارداد تا اهداف خود را عملي و عملياتي نمايد و دشمني را كه براي استمرار خويش بدان نياز داشت يافته و از آن به نحو كامل بهره برداري كند. لذا پس از وقايع يازدهم سپتامبر، آمريكا در راستاي همان طرح هاي مقابله با اسلام، طرح خاورميانه بزرگ تر را ارائه نمود.

نظم ليبراليستي كليد واژه اصلي درك طرح خاورميانه بزرگ تر (وسيع تر) مي باشد. طرح خاورميانه بزرگ تر نه يك طرح مستقل، بلكه بخشي از راهبرد كلان امنيت ملي آمريكا براي استقرار يك نظم ليبراليستي بين المللي در منطقه اسلامي خاورميانه و شمال آفريقا و استمرار آن در سطح و صحنه جهاني است. پس از اين وقايع بود كه مفاهيمي مانند جنگ سوم جهاني و جنگ طولاني مدت و پايان ناپذير و

ص: 38

نهايتاً جنگ صليبي ميان تمدن غرب و آن چه كه آن ها فاشيسم اسلامي مي ناميدند در ادبيات سياسي غرب مطرح و رايج شد. انديشمندان و تحليل گران اروپا و آمريكا درصدد آسيب شناسي علل عقب افتادگي جوامع شرقي و اسلامي برآمده و در نهايت، نظم ليبراليستي بين المللي و ليبرال دموكراسي حاكم بر غرب را به عنوان تنها الگو و درمان و پيشگيري معرفي نمودند.

براي جلوگيري از رشد روند اسلام خواهي، جهان سلطه به فكر جلوگيري از زمينه ها و عللي افتاد كه اين گرايش را موجب مي شوند. بدين ترتيب در محافل فكري و تصميم سازي هاي كلان در اروپا و آمريكا اين مسأله در دستور كار قرار گرفت كه علل گرايش جوامع و ملل جهان به شكل عام و خاورميانه و شمال آفريقا به شكل خاص به اسلام و حكومت اسلامي در اواخر قرن بيست و اوايل قرن بيست ويكم چيست؟ پس از بررسي هاي تاريخي و جامعه شناختي بسيار، به اين جمع بندي رسيدند كه گريز از استبداد سياسي و حرمان اجتماعي و محروميت هاي موجود، عامل اصلي گرايش ملل و به ويژه جوانان و بانوان به اسلام و حاكميت وحي است. آنان به اين نتيجه رسيدند كه با ايجاد فرصت مشاركت در صحنه هاي سياسي، اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي براي اقشار گوناگون و به ويژه جوانان و زنان مي توان از گرايش آنان به اسلام جلوگيري نمود.

بدين ترتيب طرح خاورميانه بزرگ تر را مي توان فرآيند پيش گيرانه يا پيش دستانه و هم چنين درمان براي گرايش به حكومت ديني و حاكميت

ص: 39

وحي انگاشت. اگر چه ميان خود تصميم سازان و حتي انديشمندان غربي ميان تقدم و تأخر و اولويت بندي ليبراليسم و دموكراسي نسبت به يكديگر، اختلاف نظر وجود داشته و دارد. نحله هاي نومحافظه كار غالباً بر لزوم و اولويت برقراري دموكراسي در اين مناطق تأكيد داشته اند و به همين دليل حتي با توسل به قوه قهريه به دنبال برقراري دموكراسي هاي هدايت شده در سرزمين هاي شرق اسلامي بر آمدند. حمله به دو كشور اسلامي افغانستان و عراق توسط دولت نومحافظه كار بوش پسر، به اين نگرش بي ارتباط نبود. آنان معتقدند مي توان از طريق بهره گيري از قوه قهريه نظامي برتر نيروهاي مسلح ايالات متحده، به ملت سازي در ممالك اسلامي دست زد و از اين طريق تا ساليان متمادي امنيت و منافع آمريكا و غرب را تأمين نمود. بدين ترتيب، دموكراسي هدايت شده و نوسازي اجباري در كشورهاي مسلمان از طريق اشغال نظامي را مي توان راهكار نومحافظه كاران براي تأمين امنيت ملي و منافع ملي آمريكا و غرب در قرن بيست ويك دانست.

اما نوليبرال ها با تأكيد بر اولويت ليبراليسم بر دموكراسي، اعلام مي كردند كه برقراري مردم سالاري بدون ليبراليسم، نه تنها مانع حاكميت وحي محور نخواهد شد، بلكه بدان مشروعيت خواهد بخشيد. آنان با تأكيد بر مكانيسم «اقناع- اجماع- اجبار» به دنبال بهينه سازي عملكرد دولت هاي مستبد موجود در جهان اسلام- خصوصاً منطقه خاورميانه و شمال آفريقا و استفاده از توانمندي هاي دولت هاي موجود دوست غرب، براي ايجاد تغييرات تدريجي از طريق ليبراليزه كردن

ص: 40

صحنه اجتماع، سياست، اقتصاد و فرهنگ (و نه ملت سازي و سرنگوني دولت هاي مستبد به شكل اجباري و قهري كه مورد توصيه محافظه كاران بود) هستند.

در اين راستا، آمريكا و غرب بايد به دنبال دستاويز عامه پسندتري جهت آغاز مرحله جديد تهاجم خود عليه دنياي اسلام مي گشتند و موضوع «تروريسم» اين بهانه را در اختيار آنان قرار مي داد. تروريسم و استفاده از خشونت جهت نيل به اهداف سياسي از دير باز مطرح و عليه دولت ها، ملت ها و گروه هاي مختلف به كار گرفته شده است. طرح موضوع فاشيسم اسلامي و تروريسم اسلامي توسط غرب به ويژه آمريكا نمايانگر اين امر بود كه برخورد با اصل گرايش به وحي و حضور اسلام در صحنه حكومت و حاكميت به تنهايي نمي توانست عامل و محوريتي براي سامان دهي راهبرد كلان غرب در صيانت از استمرار نظم ليبراليستي بين المللي تلقي شود، اما خشونت ورزي و تروريسم اقليتي از مسلمانان كه از ارتكاب هيچ جنايتي ابا نداشته و شنيع ترين اقدامات را عليه مخالفان خويش اعمال مي نمايند، مي توانست و مي تواند جايگزين كمونيسم، فاشيسم و نازيسم در قرن بيست ويك گرديده و لزوم مقابله با آن در قالب يك جنگ جهاني مورد تأكيد قرار گيرد. گفتار و كردار اصحاب منطق زور و قوه قهريه تحت هر عنوان و مسلكي باعث مي گردد كه اهل قدرت منطق و اقناع سازي از طريق گفت وگو، مذاكره، مكاتبه و مبادله افكار و آراء (آن گونه كه در متن صريح وحي بدان اشاره شده است)، در محاق قرار گيرند و تحت الشعاع اين جو واقع گردند.

ص: 41

ايالات متحده خود، تجلي عيني تضاد و دوگانگي ميان دموكراسي (حاكميت اكثريت مردم) و ليبراليسم (حاكميت نخبگان واجد شرايط و صاحب صلاحيت) براساس قواعد و ضوابط از پيش تعيين شده است. انتخاب دو مرحله اي رئيس جمهور آمريكا توسط آراء عمومي و سپس توسط كالج الكترال در همين رهگذر معنا مي يابد. بدين ترتيب آمريكا به عنوان ناظم و مدير نظم ليبراليستي بين المللي، آشكارا اين امر را به نمايش مي گذارد كه در ليبرال دموكراسي- به طور عام- و طرح خاورميانه بزرگ تر- به طور خاص- دموكراسي تابع ليبراليسم و در خدمت آن مي باشد و بدون ليبراليسم، دموكراسي، فاقد مشروعيت و صلاحيت براي اداره اجتماع، سياست و حكومت است. تفكيك جوامع و نظام هاي سياسي به چهار مجموعه «استبداد ليبراليستي»، «دموكراسي غيرليبرال»، «ليبرال دموكراسي» و «استبداد غيرليبرال» بر همين اساس مي باشد. بنابراين، آغاز قرن بيست ويك را بايد تقابل و تعاطي ميان دو نظم «ليبرال دموكراسي» و «دموكراسي غيرليبرال» دانست.

ليبرال دموكراسي استبداد ليبراليستي دموكراسي غير ليبرال

اما همان طور كه در نمودار خطي فوق ملاحظه مي شود، در حد فاصل اين دو جريان آغازين قرن بيست ويك، سازمان دهي و مديريت جوامع مسلمان در خاورميانه و شمال آفريقا براساس الگوي «استبداد ليبراليستي» است كه در آن صحنه هاي اجتماعي، فرهنگي و اقتصادي به شدت ليبراليزه شده اما حوزه سياست كماكان استبدادي باقي مي ماند تا استمرار نظم ليبراليستي بين المللي به رهبري ايالات متحده آمريكا را

ص: 42

تضمين نمايد و از شكل گيري يا موفقيت دموكراسي هاي وحي محور جلوگيري به عمل آيد.

نظم ليبراليستي بين المللي مورد نظر غرب، براساس اصالت «مذهب مدني» شكل گرفته است كه در آن مذهب در قالب يك نظام سياسي حاكم بر يك محيط جغرافيايي مشخص و مرزبندي شده (دولت ملي) مشروعيت مي يابد و در واقع تابعي از مدنيت آن جامعه محسوب مي شود. در نقطه مقابل اين امر، انديشه سياسي اسلام بر «مدنيت مذهبي» استوار است كه تلاش مي نمايد جوامع و نظام هاي گوناگون اجتماعي بشر را از طريق «اقناع- اجماع- اجبار» ديني نمايد. طرح خاورميانه بزرگ تر در قالب نظم ليبراليستي بين المللي، تجلي عيني، عملي و نظري جهاني سازي مذهب مدني است و اين امر درست در نقطه مقابل مدنيت مذهبي و تلاش جهت جهاني شدن آن است. به عبارت ديگر، نظم ليبراليستي بين المللي مستتر در طرح خاورميانه بزرگ تر، همانند خود ليبراليسم است. يعني به نفي مذهب در حوزه فردي و خصوصي نمي پردازد بلكه تأكيد دارد كه وحي و حاكميت الهي نبايد به حوزه سياست، اقتصاد، امنيت و اجتماع- يعني جايگاه و جولانگاه حاكمان ثروت و قدرت در نظام هاي سياسي مختلف- تسري يابد. لذا ماهيت نظم ليبراليستي موجود در طرح خاورميانه بزرگ تر را نبايد يك رويكرد پيشرو و آينده نگر، بلكه بايد رويكردي كاملًا معطوف به گذشته و نظم شكل گرفته ناشي از صلح وستفالي در دانست.

بدين ترتيب از نظر آمريكا و غرب، همان گونه كه ورود اروپا به

ص: 43

عصر مدرنيسم به دنبال صلح وستفالي، پس از جنگ هاي ساله مذهبي ميان كاتوليك ها و پروتستان ها (-) انجام شد و اين جنگ ها در واقع عامل سازمان دهي نظم و صلح وستفالي به شمار مي آيد، در شرايط فعلي نيز ايجاد تغيير، دگرگوني و بحران و جنگ در مناطق اسلامي- خصوصاً خاورميانه و شمال آفريقا- مي تواند زمينه ساز استقرار ثبات و آرامش محسوب گردد. اين فرآيند به اصطلاح «تخريب سازنده»، در واقع همان «تخليه انرژي قبل از استقرار صلح» است كه از اركان و ابعاد اصلي نظم ليبراليستي بين المللي به نحو عام و طرح خاورميانه بزرگ تر به شكل خاص تلقي مي شود.

از زمان استقلال آمريكا تاكنون، منطق حاكم بر راهبرد كلان امنيت ملي ايالات متحده آمريكا «امنيت مطلق» از طريق تفوق و حاكميت و استيلاي نظامي و عمليات پيش دستانه عليه چالشگران و دشمنان بالقوه و بالفعل واقعي و خيالي بوده و هست.

بدين ترتيب مبدأ تاريخي طرح خاورميانه بزرگ تر را نيز- كه در راستاي همين راهبرد كلان يعني جهت ايجاد امنيت مطلق براي ايالات متحده آمريكا مي باشد- بايد به همان زمان استقلال آمريكا باز گرداند. همان گونه كه گفته شد، در قرن نوزده اين چالشگر و دشمن، امپراتوري انگلستان، در نيمه اول قرن بيستم فاشيسم و نازيسم و در نيمه دوم قرن بيستم اتحاد جماهير شوروي و كمونيسم و در قرن بيست ويك موج چهارم دموكراسي و حاكميت وحي به عنوان دشمن آرماني و الهامي و چين به عنوان رقيب جغرافيايي و سياسي است. طرح خاورميانه بزرگ تر از اين رو مي بايست در قالب راهبرد كلان امنيت ملي ايالات متحده

ص: 44

آمريكا در طول تاريخ لااقل دو قرن اخير، براي استقرار و استمرار «امنيت مطلق» براي خود درك و فهم گردد:

قرن+ چالشگر جغرافيايي+ چالش گر ايدئولوژيك

قرن+ امپراتوري انگلستان+-

قرن+ نيمه اول قرن: آلمان+ ژاپن

نيمه دوم قرن: شوروي+ نيمه اول قرن: نازيسم+ فاشيسم

نيمه دوم قرن: كمونيسم

قرن+ نيمه دوم قرن: چين+ نيمه اول قرن: اسلام و حاكميت وحي

اين جدول نشان مي دهد كه جهان اسلام (خصوصاً خاورميانه و شمال آفريقا)، از يك سو و چين از سوي ديگر، خطر بالقوه و بالفعل براي آمريكا ترسيم شده اند و تنها در صورت انقياد و تسليم محض و يا اضمحلال و نابودي قدرت دشمن و رقيب، تهديدات عليه امنيت مطلق ايالات متحده رفع يا دفع مي گردد. اين نگاه، شالوده راهبرد كلان امنيت ملي ايالات متحده آمريكا را در قرن بيست ويك تشكيل مي دهد و بدون حصول اطمينان از امنيت مطلق و حذف آسيب پذيري به شكل مطلق و تام، اين كشور دست از تلاش بر نخواهد داشت. هر الگويي كه يك تهديد واقعي و يا فرضي را به شكل بالقوه يا بالفعل به نمايش بگذارد، از نظر آمريكا تنها دو گزاره انقياد و تسليم و يا اضمحلال و نابودي را در پيش رو دارد.

از آن جا كه ماهيت آمريكا با نظم ليبراليستي بين المللي گره خورده است، هر آن چه كه تهديد بالقوه يا بالفعل اين نظم باشد، تهديد عليه

ص: 45

امنيت مطلق ايالات متحده نيز محسوب شده و با آن مقابله خواهد شد. راهبرد كلان امنيت ملي آمريكا كه در قالب طرح خاورميانه بزرگ تر خود نمايي كرده است، در واقع تلاش براي مقابله با اسلام به عنوان چالشگر ايدئولوژيك عليه نظم ليبراليستي بين المللي و عليه منافع و امنيت مطلق آمريكاست و اين همان طرح هايي است كه آمريكا مي خواهد در منطقه اجرا نمايد و از آن به عنوان «درد زايمان» در منطقه ياد مي كند.

بدين ترتيب اهداف آمريكا و غرب نه ايجاد اصلاحات و تغييرات مردمي حقيقي و دموكراتيزه كردن مناطق اسلامي (خاورميانه و شمال آفريقا)، بلكه ليبراليزه كردن و تغيير انگاره هاي قومي و ديني و گفتارها و رفتارهاي متناسب با آن كه در اين جوامع موجود است، به قواعد و هنجارهاي ليبراليستي و هم سو با غرب است. ضمن آن كه قواعد موجود در جوامع شرق اسلامي از نظر غرب و جهان سلطه، داراي مباني ديني و وابسته به دوران ماقبل مدرن تصور شده اند و نظم ليبراليستي و قواعد مربوط به آن مترادف با مدرنيته انگاشته شده اند. لذا از نظر آنان تغيير قواعد موجود در اين جوامع به قواعد مدرن امري اجتناب ناپذير عنوان شده است. براين اساس، اهداف آمريكا و غرب از ارائه طرح خاورميانه بزرگ تر را مي توان بدين شكل خلاصه كرد:

دشمن جديد و خطر بالفعلي را براي طراحي و اجراي راهبرد كلان امنيت ملي ايالات متحده آمريكا معرفي نمايند.

لزوم رويكردي آفندي، امپراتوري و براساس اجبار- اجماع- اقناع را با استفاده از نيروهاي مسلح آمريكا و متحدان آن به منظور استمرار نظم

ص: 46

ليبراليستي بين المللي در راهبرد كلان خود عليه اسلام و مسلمانان نهادينه نمايند.

استيلا و برتري علي الاطلاق آمريكا و غرب را در حوزه هاي نظامي، سياسي، امنيتي و اقتصادي، براي دهه هاي متوالي در نظام بين المللي در قالب مقابله با تهديد فاشيسم و تروريسم اسلامي تضمين نمايند.

تسلط بر منابع اصلي انرژي (نفت و گاز به عنوان منابع اوليه ثروت و قدرت در قرن بيست ويك) را تضمين و با رقبايي كه با استفاده از اين منابع قصد چالش گري دارند، به شكل پيش دستانه مقابله نمايند.

عوامل (بالفعل و بالقوه) مخل منافع و امنيت آمريكا و غرب در قرن بيست ويك را كه ممكن است به چالشگري دست بزنند، در نطفه خفه نموده و انحصار قدرت هسته اي را نيز توسط خود تضمين نمايند.(1)

ص: 47

تصميم سازان و سياست گذاران راهبرد كلان امنيت ملي در آمريكا بر اين امر متفق گرديدند كه اسلام و حضور آن در صحنه هاي گوناگون، چالش و تهديد اصلي فراروي نظم ليبراليستي بين المللي به رهبري ايالات متحده در قرن جديد است.

با طرح موضوع جايگزين شدن اسلام و حاكميت وحي در صحنه هاي ملي و فراملي، بار ديگر موضوع مقابله با يك انديشه و ايدئولوژي در ميان انديشمندان، تصميم سازان و سياست گذاران اروپايي و آمريكايي مطرح شد. لذاتلاش نمودند موضوع «خطر اسلام» را به عنوان يك مذهب و تمدن جهاني در قالب جنگ تمدن ها يا تقابل آرمان هاي نظم ليبراليستي بين المللي با حاكميت وحي به طور جدي مطرح و پيگيري نمايند.

وقايع يازدهم سپتامبر اين فرصت و بهانه را فراهم كرد كه آمريكا در راستاي همان طرح هاي مقابله با اسلام، طرح خاورميانه بزرگ تر را ارائه نمايد.

آنان به اين نتيجه رسيدند كه با ايجاد فرصت مشاركت در صحنه هاي سياسي، اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي براي اقشار گوناگون و به ويژه جوانان و زنان مي توان از گرايش آنان به اسلام جلوگيري نمود.

بدين ترتيب طرح خاورميانه بزرگ تر را مي توان فرآيند پيش گيرانه يا پيش دستانه و هم چنين درمان براي گرايش به حكومت ديني و حاكميت وحي انگاشت.

آمريكا و غرب به دنبال دستاويز عامه پسندتري جهت آغاز مرحله

ص: 48

جديد تهاجم خود عليه دنياي اسلام مي گشتند و موضوع «تروريسم» اين بهانه را در اختيار آنان قرار مي داد.

طرح موضوع فاشيسم اسلامي و تروريسم اسلامي توسط غرب به ويژه آمريكا نمايانگر اين امر بود كه برخورد با اصل گرايش به وحي و حضور اسلام در صحنه حكومت و حاكميت به تنهايي نمي توانست عامل و محوريتي براي سامان دهي راهبرد كلان غرب در صيانت از استمرار نظم ليبراليستي بين المللي تلقي شود.

نظم ليبراليستي بين المللي مستتر در طرح خاورميانه بزرگ تر، همانند خود ليبراليسم است. يعني به نفي مذهب در حوزه فردي و خصوصي نمي پردازد بلكه تأكيد دارد كه وحي و حاكميت الهي نبايد به حوزه سياست، اقتصاد، امنيت و اجتماع تسري يابد. بدين ترتيب مبدأ تاريخي طرح خاورميانه بز رگ تر به همان زمان استقلال آمريكا باز گرداند.

راهبرد كلان امنيت ملي آمريكا كه در قالب طرح خاورميانه بزرگ تر خود نمايي كرده است، در واقع تلاش براي مقابله با اسلام به عنوان چالشگر ايدئولوژيك عليه نظم ليبراليستي بين المللي و عليه منافع و امنيت مطلق آمريكاست و اين همان طرح هايي است كه آمريكا مي خواهد در منطقه اجرا نمايد و از آن به عنوان «درد زايمان» در منطقه ياد مي كند.

بدين ترتيب اهداف آمريكا و غرب نه ايجاد اصلاحات و تغييرات مردمي حقيقي و دموكراتيزه كردن مناطق اسلامي (خاورميانه و شمال آفريقا)، بلكه ليبراليزه كردن و تغيير انگاره هاي قومي و ديني و گفتارها و

ص: 49

رفتارهاي متناسب با آن كه در اين جوامع موجود است، به قواعد و هنجارهاي ليبراليستي و هم سو با غرب است، مي باشد.

ص: 50

ص: 51

گروه هاي مختلف سياسي، اجتماعي، فرهنگي و مذهبي در كشورهاي اسلامي در قالب تشكل هاي مختلف همانند احزاب، سازمان هاي سياسي- نظامي،

NGO

و غيره به چشم مي خورند. جمهوري اسلامي ايران مي تواند در قالب ديپلماسي نرم يا ديپلماسي عمومي(Public Diplomacy) با آن ها در ارتباط قرار گيرد و اهداف و منافع ملي خود را علاوه بر شيوه هاي كلاسيك يعني روابط بين الدولي و ديپلماسي رسمي، از اين كانال ها نيز پيگيري نمايد. البته در بحث حاضر، امكان بررسي تمامي آن ها وجود ندارد و به ناچار روي مهم ترين و اثرگذارترين اين گروه ها بحث خواهيم كرد. در اين بعد، گروه ها و احزاب مهم جهان اسلام به دو دسته كلي قابل تقسيم هستند:

الف- گروه ها و احزاب اسلام گرا (مذهبي)؛

ب- گروه ها و احزاب غير آن.

به جهت تناسب موضوع، بحث ما در مورد دسته نخست است و در اين ميان نيز دو گروه قابل شناسايي است:

آن دسته از سازمان هاي اسلامي كه داراي رابطه تعريف شده اي با جمهوري اسلامي ايران هستند. به عنوان مثال مي توان از حزب الله لبنان و حماس يا جهاد اسلامي در فلسطين اشغالي نام برد.

از آن جا كه در كتاب حاضر، موضوع حزب الله در مبحث لبنان و موضوع گروه هاي فلسطيني در مبحث فلسطين مورد توجه قرار گرفته اند، در اين جا اشاره اي اجمالي درباره حزب الله خواهد شد.

گروه هايي كه چنين رابطه تعريف شده اي ندارند و در اين بخش نيز

ص: 52

دو گروه بزرگ و با اهميت اخوان المسلمين و القاعده را كه اولي گرايش سلفي معتدل و دومي گرايش سلفي افراطي با مشخصه ضد شيعي دارد، مورد بررسي اجمالي قرار خواهيم داد.

اگر چه در اين بخش ما از گروه نخست به اختصار ياد خواهيم كرد و نوع نگاه جمهوري اسلامي ايران به آنان را مورد ارزيابي قرار خواهيم داد. باز هم به دليل تناسب موضوع، بحث اصلي را به دو گروه اخوان و القاعده اختصاص مي دهيم و منافع جمهوري اسلامي ايران را در چگونگي برخورد با اين دو گروه بررسي خواهيم كرد:

ص: 53

منبع فرهنگ خود را قرآن و سنت معصومين (ع) و فتاواي مراجع تقليد زمان اعلام مي كند و قدرت نظامي خود را بي نهايت مي داند، زيرا در صورت اعلام جهاد، تمام افراد به يك مبارز تبديل مي شوند. حزب الله معتقد است تمامي استكبار جهاني به جنگ عليه مسلمين برخاسته و ريشه تمام مصيبت ها آمريكاست. نهايتاً رويارويي اجتناب ناپذير است و اهداف حزب الله عبارت از اخراج نهايي اسرائيل، آمريكا، فرانسه و هم پيمانان آنان از لبنان، محاكمه عادلانه خائنين داخلي و اعطاي حق تعيين سرنوشت به ملت لبنان مي باشد. مسيحيان ماروني را از سياست هايي كه سبب تعصبات قومي مي شود بر حذر داشته و به وحدت فراخوانده است. حزب الله معتقد به لزوم ريشه كني و نابودي اسرائيل و ضرورت اتحاد مسلمانان و پيروي علماي اسلام از انديشه هاي امام خميني است و …

همين سير و بررسي اجمالي از منشور حزب الله به تنهايي مي تواند بيان كننده نوع نگاه جمهوري اسلامي ايران به اين گروه باشد. زيرا تمامي مواد لازم براي اتحاد و همراهي و هماهنگي ايران را با حزب الله در خود گنجانده است و شايد اين تنها گروه و گزينه منحصر به فرد در جهان اسلام براي ايجاد يك اتحاد استراتژيك شيعي كه هم منافع شيعيان لبنان و هم منافع جمهوري اسلامي ايران را تأمين مي نمايد، باشد. حزب الله از يك نگاه، عمق استراتژيك جمهوري اسلامي ايران در خاورميانه و يك عامل بازدارنده در مقابل اقدامات احتمالي رژيم صهيونيستي عليه ايران محسوب مي شود. بدين ترتيب حمايت همه جانبه معنوي و سياسي ايران از تمامي شيعيان جهان و خصوصاً شيعيان لبنان امري كاملًا عادي و

ص: 54

مشروع تلقي مي شود.

ص: 55

كرد كه هم چنان مصر مركز اصلي و مؤثر تصميم گيري ايشان است. محمد مهدي عاكف، رهبر معنوي فعلي اخوان المسلمين در مصر مستقر است.

در حال حاضر حدود حزب سياسي عمده در مصر مشغول فعاليت هستند كه برخي از آن ها احزاب اسلام گرا محسوب مي شوند. گروه هاي اسلامي مصر به دليل عدم امكان فعاليت قانوني، بالأجبار داراي فعاليت هاي زيرزميني هستند كه مهم ترين اين گروه ها اخوان المسلمين است كه البته فعاليت زيرزميني نداشته و به طور علني ولي غير قانوني به فعاليت مي پردازد. يكي از احزاب مهم مصر، يعني حزب كار عمدتاً از طريق ائتلاف با اخوان المسلمين فعاليت مي كند. يكي از ثمرات نزديكي اين دو حزب سياسي و مذهبي اين است كه اخوان المسلمين بتواند در ميان سنديكاهاي صنفي مصر، حضوري فعال پيدا كند. به عنوان مثال از اواخر دهه هشتاد، اخوان المسلمين تصميم گرفت تا با شركت در انتخابات سنديكاهاي مختلف (همانند سنديكاهاي پزشكان، كارگران، مهندسان، دانشگاهيان، دندانپزشكان، داروسازان و … ) در اداره آن ها نقش محوري ايفا نمايد و بدين ترتيب توانست با سيطره بر اكثر سنديكاها، آن ها را به صحنه سياسي وارد نمايد و از حالت صنفي صرف خارج سازد. البته دولت مصر نتوانست اين وضعيت را تحمل نمايد و حتي با مداخله آشكار در مسائل صنفي، شوراهاي قانوني و منتخب سنديكاهاي مذكور را كه اكثراً از اعضاي اخوان المسلمين بودند منحل و بركنار نمود. اما به هر حال همين مقدار حضور اخواني ها در اين سنديكاها،

ص: 56

نقش مهمي در سياسي شدن آن ها ايفا كرد و اين وضعيت كماكان ادامه دارد.

همان گونه كه گفته شد، اخوان المسلمين به دليل سابقه تاريخي، گرايشات اسلامي سلفي معتدل، تشكيلات منسجم و بسيار قوي و سلسله مراتب ايدئولوژيك و روحاني، قابليت بسياري براي استمرار حيات سياسي و نيز توسعه به ساير نقاط جهان اسلام و عرب از خود نشان داده است. به طوري كه امروزه ستون فقرات بسياري از نهضت هايي را كه در گوشه و كنار جهان عرب و با نام هاي گوناگون فعاليت هاي آشكار و پنهاني را دارند تشكيل مي دهد. اخوان امروزه در مصر، سوريه، عراق، اردن، فلسطين، سودان، ليبي، الجزاير، يمن، عربستان، كويت و حتي تركيه و پاكستان و اندونزي و غير آن ها فعال است و نمايندگاني را در مجالس اين كشورها در اختيار دارد. اخوان المسلمين از توان بازيگري سياسي بالايي برخوردار است و در هر كشوري كه فرصت و ظرفيت فعاليت سياسي پيدا نموده است، حتي تا بالاترين مراتب سياسي پيش رفته است. به عنوان مثال حزب عدالت و توسعه، يعني همان اسلام گراياني كه حكومت را در تركيه در اختيار گرفتند داراي گرايشات اخواني هستند. در فلسطين نيز در پي نخستين مشاركت حماس به عنوان يك سازمان اخواني در انتخابات، با كسب اكثريت بالا به دولت دست يافتند. اگر چه بعدها با فشار آمريكا، اروپا و اسرائيل اين حق قانوني از آنان سلب شد. اخوان حتي در يك انتخابات نيمه آزاد در مصر، به كسب بيش از هشتاد كرسي در پارلمان نائل شد و نمايندگان زيادي در برخي مجالس عربي

ص: 57

همانند اردن در اختيار دارد.

جمهوري اسلامي ايران مناسب است به دلايل زير، ارتباطات خود را با اخوان المسلمين گسترش داده و از توانايي ها و نفوذ آن به نحو احسن استفاده نمايد:

الف. ماهيت متعادل و معتدل ايدئولوژيك و اسلام گرايانه اخوان كه معتقد به لزوم وحدت همه گرايشات اسلامي در راه دستيابي به آرمان وحدت اسلامي است و اين امر با آرمان هاي انقلاب اسلامي بسيار نزديك است؛

ب. نفوذ اخوان المسلمين در ميان افكار عمومي، روشنفكران و حتي دولت مردان در بسياري از كشورهاي عربي و اسلامي؛

ج. استفاده از رابطه با اخوان به عنوان پل ارتباطگيري با ساير جريان هاي سني مذهب در جهان اسلام.

ص: 58

ص: 59

و تحريم درخواست شفاعت، دعا، زيارت، توسل، استغاثه و سوگند به غير خدا.

ص: 60

گماشتند و سراسر ممالك اسلامي را هدف قرار دادند. در اين ميان نسل جوان و جديد وهابي كه به يمن رشد اقتصادي، از اواخر دهه 60 ميلادي به اين سو، در داخل و خارج عربستان- خصوصاً اروپا و آمريكا- تحصيل كرده بودند، با واقعيت هاي جديدي آشنا شدند، كه امكان انطباق آن ها با نظام حكومتي سعودي و يا حوزه هاي علميه بسيط و متعصب وهابي نجد و مدينه وجود نداشت. اين نسل حتي تلفيق مذهب وهابي را با برخي از اشكال مدرنيسم كه توسط آل سعود براي ايجاد هماهنگي ميان سنت و مدرنيسم ايجاد شده بود نمي پسنديدند و راه چاره را مدرنيزه كردن و انجام اصلاحات هر دو بخش فوق در جامعه سعودي مي دانستند، تا ضمن نوسازي نظام سياسي، انديشه خالص وهابي را نيز منطبق با مقتضيات زمان گسترش دهند.

از آن جا كه جامعه عربستان امكان برآورده شدن مسالمت آميز اين خواسته ها را فراهم نمي كرد، به تدريج رويكرد مبارزه مسلحانه تحت عنوان" جهاد" در ميان آنان تقويت شد و تشكل هايي در اين زمينه شكل گرفت. دولت سعودي كه خطر را احساس كرده بود با استفاده از موقعيت تجاوز نظامي شوروي سابق به افغانستان، اين گروه هاي جوان، پرشور و عملگرا را تحت عنوان جهاد با كفار و دفاع از دارالاسلام- البته با همكاري و حمايت هاي نظامي و اطلاعاتي آمريكا و سازمان سيا- با پول و امكانات فراوان راهي افغانستان نمود. حضور برخي جوانان داوطلب جهاد از كشورهاي عربي و ساير نقاط جهان، سبب برقراري ارتباط ميان آنان شده و بن لادن توانست سركردگي آنان را به دست

ص: 61

گيرد. با شكل گيري هسته هاي اوليه" القاعده"، به تدريج دامنه آن گسترش يافت و امروزه شعبه ها و حتي گرايش هاي متفاوتي به شكل يك سازمان چند مليتي با مركزيت گروه بن لادن در نقاط مختلف جهان از جمله آسياي جنوب شرقي، افغانستان، پاكستان و شبه قاره، آسياي مركزي، كشورهاي عربي و حتي اروپا فعال هستند. بدين ترتيب القاعده و سازمان هاي اقماري آن را مي توان دومين نسل از تجديدنظر طلبي هاي وهابي دانست كه به اصول زيرپاي بند است:

1. پاي بندي به تمامي آن چه كه در آغاز بحث در تعريف وهابيت بيان شده است، همراه با كمي تعديل در ضديت با خردگرايي در مسائل ديني.

2. مبارزه با آل سعود و ساير حكومت هاي وابسته به كفار در جهان اسلام.

3. تشديد عداوت با خاندان اهل بيت (ع) و اعتقادات شيعي و جواز قتل شيعيان و هر كسي كه با وهابيان به مقابله برخيزد.

4. تشديد گرايش به سلفي گري و وجوب تبليغ آن در جهان.

5. گسترش انديشه جهاد به هر دو صحنه نظري و عملي (يعني هم وجوب مبارزه با تمامي مخالفان و هم وجوب مهيا ساختن كليه امكانات و افراد براي تحقق آن) و لزوم بهره گيري از مدرن ترين امكانات نظامي در راه اين هدف.

6. وجوب جهاد با كفار و مشركين كه امروزه آمريكا بارزترين مظهر آن به شمار مي رود، خصوصاً بدان دليل كه سرزمين و حكومت هاي

ص: 62

اسلامي را در سيطره خود دارد.

بدين ترتيب ملاحظه مي شود وهابيت كه روزي با حيله ها و نقشه هاي استعمار انگلستان و با هدف ايجاد تفرقه ميان مسلمانان توسط مسترهمفر، جاسوس معروف بريتانيا ايجاد و بعدها نيز با هدف تجزيه امپراتوري عثماني با كمك انگليسي ها در عربستان به قدرت رسيده و در مرحله سوم توسط آمريكا و سيا با هدف مقابله با شوروي در راستاي رقابت دو بلوك شرق و غرب در دوران جنگ سرد تجهيز وحمايت شده بود، و در مرحله چهارم نيز پس از فروپاشي شوروي، وهابيت در شكل طالباني آن با حمايت همه جانبه آمريكا در افغانستان به قدرت رسيد تا به عنوان رقيب، اهرم فشار و تهديدي عليه جمهوري اسلامي ايران باشد، امروزه ظاهراً به يكي از دشمنان آنان تبديل شده است.

تاكنون اين تصور وجود داشته است كه وهابي گري در همان شكل سنتي خود (به عنوان انديشه اي متصلب كه عمدتاً گروهي از عوام اهل سنت را از طريق تحريك احساسات متعصبانه برمي انگيخته است)، چيزي است كه به دليل ناسازگاري با ترقيات فكري و فرهنگي بشري و چيره شدن رويكردهاي عقل گرايانه و مداراجويانه در روابط بين ملل و مذاهب در عصر جديد، به تدريج كارآيي خود را از دست خواهد داد. امّا اينك به نظر مي رسد بايد در مورد نوع نگاه سنتي نسبت به وهابي گري تجديدنظر اساسي به عمل آيد و ضرورت اين كار خصوصاً با توجه به رويكرد و اقدامات" القاعده" بيشتر مي شود. امروزه طرفداران و فعالان القاعده، اعراب بدوي شترسوار نجدي و روحانيون متعصّب

ص: 63

تحصيل كرده مدارس مدينه، كه معتقد به تحريم استفاده از دستاوردهاي تكنولوژيك بشر همانند اتومبيل و تلفن يا تحريم رانندگي زنان و … بودند، نيستند؛ بلكه عمدتاً جوانان تحصيل كرده و آشنا به علوم جديد خصوصاً تحصيل كرده هاي كشورهاي غرب هستند. به علاوه، امروزه اگر چه حكومت وهابي به طور رسمي فقط در عربستان سعودي پا برجاست ولي گرايش هاي وهابي در ميان برخي دولت مردان بسياري از كشورهاي عربي- همانند امارات متحده- و غيرعربي- همانند پاكستان- وجود دارد. امروزه وهابيت به دنبال به دست گيري قدرت در كشورهاي اسلامي است و نمونه حكومت منسوخ طالبان در افغانستان از آن جمله است. عوامل حوادث 11 سپتامبر عمدتاً دانشجويان يا فارغ التحصيلان دانشگاه ها، خصوصاً از كشورهاي اروپايي يا آمريكا بودند كه هر يك مدتي را نيز در اين كشورها زندگي كرده و با فرهنگ، تمدن و زندگي مدرن غربي نيز آشنايي كامل داشتند. عمده رهبران القاعده پزشك، مهندس و امثال آن هستند. خود بن لادن به عنوان شاخص ترين فرد اين تفكر، پيش از اين از نزديك ترين دوستان و متحدين آمريكا بود و بيشترين سرمايه هاي خانوادگي آنان در اروپا و آمريكا در گردش بوده و هست.

ص: 64

خاندان آل سعود كه به اقتضاي شرايط سياسي و حكومت، تا حدودي از برخي از اصول اوليه وهابيت عدول كرده اند، چه جايگاهي در ميان وهابيان جديد دارند؟ به عبارت ديگر ايران بايد سياست خارجي خود را در مورد گروه هاي وهابي همانند القاعده و حكومت وهابي آل سعود از يكديگر تفكيك نمايد.

بنابراين، سطح بحث اختلاف و تفاوت ها ميان وهابيون قديمي با القاعده را نبايد صرفاً به تقابل سنت و مدرنيسم تقليل داده و بگوئيم جوانان عرب وهابي در اثر تحصيل و زندگي در غرب با مسائل سياسي جهان آشنا شده و به تقابل با غرب كشيده شده اند. زيرا اين همان تقليل ماهيت بحث درباره القاعده به مباحث سياسي و امنيتي خواهد بود و ما را از هويت واقعي و فرهنگي اين تفكر جديد غافل خواهد نمود.

به نظر مي رسد در كشور ما پيرامون ابعاد فرهنگي وهابيت جديد- كه القاعده نمونه بارز آن است- كار نشده و عمده مطالعات و تحقيقات در ابعاد سياسي و امنيتي متمركز بوده است. شايد يكي از دلايل عدم وجود يك راهبرد مشخص در روند سياست خارجي ايران در قبال چگونگي برخورد با القاعده، همين عدم شناخت درست در قبال آن باشد. اين مسأله سبب شده است برخي، القاعده و تفكر نو وهابي را يك فرصت براي ايران تلقي كنند كه با استفاده از توانايي هاي سياسي و نظامي خود، آمريكا و ديگر مخالفين اسلام را مورد حمله قرار مي دهد و بايد مورد حمايت و كمك قرار گيرد، يا لااقل از ايجاد موانع در قبال فعاليت هاي القاعده خودداري گردد و برخي ديگر با استناد به ديدگاه فكري القاعده

ص: 65

- كه دشمنان خوني شيعه محسوب مي شوند- معتقدند بايد با آنان مقابله صورت گيرد و عدم مقابله جدي ايران با آنان را ناشي از اين نگراني مي داند كه آنان حملات تروريستي خود را عليه ايران سازماندهي كنند.

جمهوري اسلامي ايران بايد در مورد نوع فعاليت هاي تبليغي دستگاه هاي رسانه اي ايران در قبال اقدامات القاعده در عراق دقت زيادي مبذول دارد. جهت گيري هاي تبليغي اين رسانه ها به گونه اي است كه گويا ايران از اتفاقاتي كه در عراق توسط طرفداران القاعده- و البته بقاياي رژيم بعث- مي افتد، خرسند است. اين عمل بدبيني و تأثيرات سوئي را در ميان برخي از شيعيان عراق- كه اين اقدامات را برخلاف منافع و مصالح خود مي دانند- نسبت به ايران به وجود مي آورد و آنان گهگاه نگراني و نارضائي خود را از آن اعلام داشته اند. اين رويكرد تبليغي ايران ناشي از همان نوع نگرش نسبت به القاعده است كه صرفاً آن را يك جريان سياسي- نظامي و امنيتي مي بيند نه يك جريان فكري و فرهنگي و در نتيجه اقدامات آنان را در چارچوب مقاومت مشروع مردم عراق تعريف مي كند.

ص: 66

و فرهنگي آن نيز بستگي دارد:

ص: 67

شكي نيست كه اين ماهيت كه از بنيادهاي فكري وهابيت سرچشمه مي گيرد، سبب مي شود اين تفكر، جمهوري اسلامي ايران را به عنوان كشور مقتدر شيعي با حكومت مذهبي به عنوان دشمن يا لااقل رقيب ايدئولوژيك خود بشناسد. به علاوه بزرگ ترين رسالت خود را كه همان مبارزه با شيعيان است در نخستين فرصتي كه براي آنان به دست آيد عليه ايران- با هر حكومتي- سازماندهي نمايد. القاعده نخستين بارقه هاي رقابت و دشمني با شيعيان و ايران را در افغانستان و حمايت مالي و سياسي براي تشكيل حكومت طالبان و كشتن ديپلمات هاي ايراني، و سپس در عراق در مواردي چون" تلاش براي پيشگيري از حضور و نفوذ ايران"،" جلوگيري از به قدرت رسيدن شيعيان در عراق" و" تلاش براي كشتار شيعيان عراق" نشان داده است. همين هويت ضد شيعي، ضرورت بازشناسي دقيق ماهيت فكري و فرهنگي اين گروه را براي ايران دو چندان مي نمايد.

ص: 68

ص: 69

تروريستي و ماهيت ظاهراً ضد آمريكايي و ضد غربي مي باشد.

مذهب مورد نظر القاعده وهابيت است. وهابيت تركيبي است از چهار ميراث تاريخي شامل:

1. ميراث وهابيت از خوارج، ميراث وهابيت از مذهب حنبلي؛

2. ميراث وهابيت از كلام اشعري، ميراث از ابن تيمّيه.

اصولي كه القاعده به آن پايبند است عبارتند از: مبارزه با آل سعود، تشديد عداوت با خاندان اهل بيت: و اعتقادات شيعي، تشديد گرايش به سلفي گري، گسترش انديشه جهاد، وجوب جهاد با كفار و مشركين.

ايران به دلايل متعددي بايد به ماهيت فكري و فرهنگي القاعده توجه بيشتري نمايد:

القاعده به عنوان يك جريان فكري، الهام بخشي القاعده، ماهيت ضد شيعي جريان القاعده، توجه به نفوذ تفكر القاعده به مناطق سني نشين ايران.

ص: 70

ص: 71

بخش دوم: آشنايي با كشورهاي اسلامي

ص: 72

ص: 73

در اين درس موقعيت جغرافيايي عربستان، جمعيت، ساختار اجتماعي- فرهنگي، نظام سياسي، ساختار و شرايط اقتصادي، جريان ها و گروه هاي سياسي و روابط خارجي ايران و عربستان توضيح داده مي شود.

ص: 74

بسياري از اعراب از كشورهاي نزديك به اين پادشاهي استخدام شده اند. بيش از ميليون مهاجر از سراسر كشورهاي جهان در عربستان وجود دارند كه شامل هندي: / ميليون، بنگلادشي: ميليون، فيليپيني: 0/، پاكستاني: /، مصري: /، يمني: /، اندونزيايي: /، سريلانكايي: /، سوداني: /، سوري: / و ترك: / نفر است. حدود/ نفر نيز از كشورهاي غربي در عربستان سعودي ساكن مي باشند.

اكثر جمعيت عربستان پيرو وهابيت و سلفي گرايي (سني) هستند، جمعيت شيعي اين كشور حدود تا درصد برآورد مي شود كه اغلب در استان هاي شرقي و در حاشيه خليج فارس و سپس استان هاي جنوب غربي در مرز يمن، مكه و به ويژه مدينه و ساير شهرهاي بزرگ اين كشور زندگي مي كنند.

ص: 75

بعد از جنگ جهاني اول و با همكاري وهابيون و آل سعود و حمايت انگلستان، كشور كنوني عربستان سعودي به تدريج شكل گرفت. در سال، اميرعبدالعزيز بن سعود خود را پادشاه عربستان سعودي خواند و در سال ميلادي سرزمين هاي تحت فرمان خود را كه چهار پنجم شبه جزيره عربستان را شامل مي شد، رسماً عربستان سعودي ناميد. با تأسيس عربستان سعودي در سال، آل سعود تاكنون با ايدئولوژي وهابيت و همچنين درآمد سرشار ناشي از فروش نفت بر اين كشور حاكميت دارد و اكنون عربستان به عنوان يكي از اصلي ترين كشورهاي منطقه خليج فارس محسوب مي شود.

ص: 76

تشكيل داده است. اين طبقه به وجود آمده به همراه كسبه، كارگران و كشاورزان در مقابل طبقه مرفه و اشرافي و وابستگان دولتي كمتر مورد حمايت قرار مي گيرند. به طور كلي آداب و رسوم مردم عربستان تحت تأثير فرهنگ اسلامي قرار دارد. در كنار آداب و رسوم به جا مانده از فرهنگ اسلامي، فرهنگ قبيله اي و بياباني نيز در ميان مردم ديده مي شود.

دين در ميان مردم عربستان نفوذ زيادي داشته، در اوضاع فرهنگي، سياسي و اجتماعي آن نقش اساس ايفا مي كند. اين كشور براساس ظواهر شريعت اسلامي اداره مي شود و قوانيني چون قصاص و تعزيرات در آن اجرا مي شوند. هيچ ديني غير از اسلام پذيرفته نيست و اماكن مذهبي غيراسلامي همچون كليسا، كنيسه و … در آن وجود ندارد. رسانه هاي عمومي، احكام اسلامي را تبليغ و ترويج نموده، از نشر و پخش هرگونه سخن و برنامه خلاف شئون ديني جلوگيري مي شود. جناح مذهبي و سنت گرايان از قدرت و نقش بسيار زيادي در حكومت وجامعه عربستان برخوردار هستند.

اكثر مردم عربستان از اهل تسنن مي باشند و اين كشور براساس مذهب وهابيت اداره مي شود؛ بيشتر مردم نجد پيرو مذهب حنبلي و منطقه حجاز بيشتر مالكي مذهب اند و شايد به همين دليل بود كه آيين محمدبن عبدالوهاب كه بيشتر بر اصول اعتقادات و آراي فقهي حنبلي تكيه مي كرد، ابتدا در ميان مردم نجد انتشار يافت. در شهر مدينه منوره، منطقه الشرقيه تعداد نسبتاً قابل توجهي از شيعيان اماميه زندگي مي كنند و در

ص: 77

عسير و نجران نيز گروهي از اسماعيليه وجود دارند. بخشي از يمني هاي مقيم عربستان نيز زيدي مذهب هستند.

ص: 78

وزراي كابينه از جانب او عزل يا نصب مي شوند و در برابر شاه مسؤول هستند. از سوي ديگر، چنانچه بين تصميمات مجلس شورا و رئيس مجلس وزرا اتفاق نظر به وجود نيايد، تصميم گيرنده نهايي، پادشاه خواهد بود.

در عربستان قوه قضائيه نيز مانند دو قوه ديگر به طور مستقيم زيرنظر شاه قرار دارد. اعضاي شوراي مالي قضايي از قاضي ارشد تشكيل شده و به طور كلي تمامي قضات اين قوه از جانب پادشاه تعيين و يا عزل مي شوند. عزل و نصب وزير دادگستري نيز از سوي شاه صورت مي گيرد.

تصميم گيري هاي استراتژيك در عربستان عمدتاً از جانب شاه صورت مي گيرد، زيرا شاه از طريق هيأت وزيران در كشور حكومت مي كند كه رياست آن را خود بر عهده دارد و اغلب هيأت وزيران و مجلس نقش مشورتي دارند. گاه قدرت و سياستگذاري شاه به دليل رعايت قوانين اسلامي (شريعت)، سنن و آداب و رسوم آل سعود محدود مي شود، به اين معنا كه وي بايد موافقت خانواده سلطنتي و علما را جلب كند. در حال حاضر ملك عبدالله، پادشاه عربستان سعودي است.

ص: 79

درصد توليد ناخالص داخلي عربستان را تشكيل مي دهد. عربستان سعودي به طور رسمي ميليارد بشكه منابع نفتي دارد كه درصد منابع نفتي ثابت شده جهاني را تشكيل مي دهد.

كاهش شديد قيمت نفت در سال، ضربه شديدي بر اقتصاد عربستان بود كه سبب شد محصولات عمده داخلي به ميزان درصد كاهش يابد و كسري بودجه به/ ميليارد دلار برسد. از توليدات عمده داخلي اين كشور، درصد به بخش كشاورزي، درصد به بخش صنعت و درصد به بخش خدمات تعلق دارد. نيروي كار عربستان در حدود ميليون نفر بوده و از اين ميزان درصد در بخش دولتي، درصد در بخش صنعت، ساختمان و نفت، درصد در بخش خدمات و درصد در بخش كشاورزي اشتغال دارند. صنايع عمده اين كشور شامل توليد نفت، پالايش نفت و پتروشيمي ابتدايي، كارخانه فولاد و سيمان ساختمان و پلاستيك مي باشد. محصولات كشاورزي اصلي آن نيز شامل گندم، جو، گوجه فرنگي، هندوانه، ليمو، گوسفند، مرغ، تخم مرغ و شير مي باشد.

افزايش هاي اخير قيمت نفت باعث رونق نفتي دوم اين كشور شده است وبودجه عربستان سعودي را به بالاي ميليارد دلار در سال رساند.

يكي از مشكلات اساسي اقتصاد عربستان سعودي، تكنولوژي و سرمايه است، زيرا اكثر صنايع موجود با سرمايه گذاري خارجي شكل گرفته و دليل حمايت عربستان از صنايعي كه هزينه هاي آن سالانه به

ص: 80

ميلياردها دلار سوبسيد مي رسد و كارآيي لازم را ندارند، تنها مي تواند كسب پرستيژ در سطح داخلي و بين المللي باشد. از مشكلات ديگر، فقدان نيروي كار بومي و اتكاي به بيگانگان است. هم اكنون بيش از يك سوم جمعيت ساكن در عربستان خارجي هستند و تمامي امور توليدي، مديريتي و خدماتي به وسيله اين افراد انجام مي شود. هزينه هاي بسيار زياد بودجه دفاعي، گسترش سيستم هاي پيچيده و پرهزينه الكترونيكي و خريد سرسام آور و حيرت انگيز تسليحات نظامي نيز از ديگر مشكلات و عارضه اي داخلي در اقتصاد عربستان است.

ص: 81

ديگري هستند كه به قبيله شمر وابسته اند. سعود بن فيصل، وزير امور خارجه نيز از اين گروه است. گروه سوم، فرزندان فيصل هستند كه فاقد تشكيلات گروهي هستند و افرادي چون خالد بن فيصل و تركي فيصل به آن تعلق دارند.

در كنار اين گروه و جريان هاي سياسي حاكم برخي گروه هاي سياسي ديگر از جمله گروه هاي ليبرال و مذهبي نيز در عربستان سعودي فعاليت مي كنند، اما هنوز به سطح قابل توجهي از تأثيرگذاري نرسيده اند.

ص: 82

بسترسازي روابط دو كشور محسوب مي شود. در دوره هاي بعدي روابط دو كشور به صورتي مؤثرتر بهبود يافت.

روابط ايران و عربستان سعودي پس از حضور اميرعبدالله بن عبدالعزيز، وليعهد عربستان در اجلاس سران كشورهاي اسلامي در تهران و در پي آن، ديدار آقاي هاشمي رفسنجاني، رئيس مجمع تشخيص مصلحت نظام و متعاقب آن سفر وزير دفاع و ساير وزراي دو كشور رو به گسترش نهاد. سياست تنش زدايي آقاي خاتمي با همسايگان عربي در افزايش پيوندها و تعاملات بين ايران و عربستان سعودي مؤثر بود و بعد از آن نيز دولت ايران سياست تعامل و افزايش پيوندها و همكاري ها با اين كشور را دنبال مي كند.

ايران و عربستان سعودي در سطح منطقه به عنوان دو بازيگر اصلي، رقيب و تأثيرگذار محسوب مي شوند و در تعيين روند امور و تحولات خاورميانه نقش عمده اي دارند. با اين حال برخي اختلافات از جمله درخصوص نحوه حضور قدرت هاي فرامنطقه اي در خليج فارس و حل و فصل بحران ها و مسايل منطقه اي چون مسايل عراق، فلسطين و لبنان در ميان دو كشور وجود دارد.

ايران به رغم برخي اختلاف نظرها با عربستان سعودي در خصوص مسايل منطقه اي، خواستار تداوم همكاري ها و تعاملات دو جانبه است و عربستان در سياست خارجي ايران همواره نقش بالايي دارد. اين كشور به لحاظ جايگاه برتر در جهان عرب، منطقه خليج فارس و حتي جهان اسلام تأثيرگذاري بالايي در تحولات پيراموني ايران دارد و اين مسأله

ص: 83

هم فكري ها و تعاملات دو سويه را گريزناپذير مي سازد.

ص: 84

هزينه هاي بسيار زياد بودجه دفاعي، گسترش سيستم هاي پيچيده و پرهزينه الكترونيكي و خريد سرسام آور و حيرت انگيز تسليحات نظامي از ديگر مشكلات مي باشد.

در حال حاضر سه جناح عمده در داخل آل سعود وجود دارد: گروه اول خاندان فهد، گروه دوم ملك عبدالله و گروه سوم، فرزندان فيصل هستند.

ص:85

ص: 86

ص: 87

و گروه هاي سياسي و روابط خارجي ايران و عراق توضيح داده مي شود.

ص: 88

عراق نيز/ سال است. از جمعيت عراق بين تا درصد عرب، تا درصد كرد و درصد بقيه را تركمن ها، آشوري ها، يزيدي ها و ساير اقليت هاي قومي تشكيل مي دهند. از نظر تركيب مذهبي نيز درصد جمعيت عراق را مسلمانان تشكيل مي دهند كه بين تا درصد آن شيعه و تا درصد سني مذهب هستند. درصد باقي مانده را نيز مسيحيان و ساير فرقه هاي مذهبي تشكيل مي دهند.

ص: 89

دولت انتقالي عراق شكل گرفت. اين دولت با تدوين پيش نويس قانون اساسي آن را در اكتبر به همه پرسي گذاشت و قانون اساسي به تصويب مردم رسيد. با برگزاري انتخابات، اعضاي مجلس نمايندگان با عضو از سوي مردم عراق انتخاب شدند و سپس اولين دولت دايمي عراق به نخست وزيري نوري المالكي شيعي مذهب آغاز به كار كرد.

ص: 90

اكثر كردها سني مذهب هستند و تنها بخشي از آن ها تحت عنوان كردهاي فيلي، كه در اطراف خانقين سكونت دارند، شيعي مذهب هستند. كردها از ابتداي تشكيل عراق در جهت خودمختاري با دولت مركزي اين كشور مبارزه كرده اند و اين مسأله باعث تشديد گرايشات قومي در آن ها شده است؛ در مجموع، عنصر قوميت نسبت به مذهب در هويت كردها پررنگ تر است؛ كردهاي عراق كه از نظر قومي به ايراني ها نزديك هستند، بر فرهنگ، زبان و قوميت كردي خود بسيار تأكيد دارند و همواره سعي كرده اند تا خود را از اكثريت اعراب عراق متمايز سازند.

بعد از فروپاشي رژيم بعث در سال، كردها با تشكيل ايالات فدرال نيمه خودمختار در شمال عراق، از نظر اجتماعي داراي آزادي و خودمختاري زيادي شده اند؛ تا آن جا كه در اين دوره زبان كردي در كنار زبان عربي به عنوان زبان رسمي عراق در قانون اساسي به رسميت شناخته شده است.

شيعيان كه اكثريت جمعيت عراق را تشكيل مي دهند، بيشتر در مناطق جنوبي و مركزي عراق سكونت دارند. نسبت به مبدأ و آغاز گرايش مردم عراق به تشيع اختلاف نظر وجود دارد. برخلاف استنادات تاريخي نسبت به تشكيل خلافت حضرت علي (ع) در كوفه و مباني حمايتي كوفه و بصره از قيام حضرت امام حسين (ع)، پژوهشگران غيراسلامي، عمده قدرت شيعيان عراق امروزي را به بخش هاي تازه مسلمان شده استناد مي دهند و حتي برخي پيدايش جامعه شيعي در عراق را در پي تحولات قرن نوزدهم مي دانند.

ص: 91

شيعيان عراق از نظر فرهنگي نشانگر تركيب فرهنگ خاصي هستند كه از دو مجموعه فرهنگي قوي عربي و مذهب شيعي تشكيل مي شود. قوميت عربي شيعيان عراق آن ها را به اعراب سني پيوند مي دهد و آن ها از نظر آداب و رسوم و پيوندهاي قبيله اي با اعراب اشتراكات زيادي دارند، اما مذهب شيعي باعث تمايز فرهنگي آن ها از جهان عرب اهل سنت مي شود. وجود مقبره امامان شيعي در شهرهاي مقدس عراق همچون كربلا و نجف، و همچنين وجود حوزه علميه نجف و در نتيجه حضور دايمي علماي شيعي در اين شهرها باعث تقويت فرهنگ شيعي شده است و اين امر شيعيان عراق را از نظر فرهنگي به ايرانيان شيعي مذهب نزديك ساخته است. به رغم حاكميت رژيم هاي سكولار و غيرديني در عراق طي سال هاي گذشته، هنوز فرهنگ شيعي و رفتارهاي مبتني بر آن در اين كشور قوي است و تحولات عراق بعد از صدام اين مسأله را به خوبي نشان مي دهد.

اعراب سني بخش ديگري از ساختار فرهنگي- اجتماعي عراق را تشكيل مي دهند. اين بخش از ساختار فرهنگي عراق بر اساس قوميت عربي و مذهب سني ايجاد شده و به دليل حاكميت اقليت اعراب سني در طول دهه هاي گذشته در عراق تقويت شده است. گرايشات و عصبيت عربي اين بخش از فرهنگ عراق بسيار قدرتمند بوده و پان عربيسم به عنوان يك ايدئولوژي سياسي فعال در عراق و حتي جهان عرب در اين فرهنگ ريشه داشته است. اين بخش از ساختار فرهنگي عراق به دليل حمايت هاي نظام سياسي در پي تسلط بر ساير بخش ها و همسان سازي فرهنگي بوده است.

ص: 92

ص: 93

حاضر از نماينده پارلمان حدود كرسي در اختيار شيعيان است و ائتلاف عراق يكپارچه كه عمدتاً متشكل از احزاب و گروه هاي اسلامي شيعي چون حزب الدعوه، مجلس اعلي و گروه صدر است، بر پارلمان عراق مسلط مي باشند. نخست وزير كنوني شيعي مذهب عراق، نوري مالكي نيز از اعضاي ارشد حزب الدعوه مي باشد.

ص: 94

توليد نفت در عراق هنوز به سطح قبل از حمله آمريكا نرسيده است. ذخاير اثبات شده نفت عراق ميليارد بشكه است.

اقتصاد عراق با پشت سرگذاشتن بيش از يك دهه تحريم هاي اقتصادي و جنگ از دهه، به شدت تضعيف شده است و به سرمايه گذاري و نوسازي نياز دارد. براساس گزارش ها، بازسازي طولاني مدت و اساسي عراق بيش از ميليارد دلار هزينه در برخواهد داشت كه حداقل يك سوم اين مبلغ به بخش نفت، گاز و برق اختصاص مي يابد.

در شرايط كنوني مردم عراق در وضعيت بسيار نامناسب اقتصادي به سر مي برند و دولت عراق قادر به تأمين نيازهاي اساسي و ايجاد اشتغال براي آن ها نيست و اكنون نرخ بيكاري در عراق به طور رسمي/ درصد است. در عين حال وزير بازرگاني عراق اعلام كرده است كه نرخ بيكاري ملي و كم كاري در اين كشور بين تا درصد مي باشد و وزير كار و امور اجتماعي عراق نيز اين آمار را بيش از درصد اعلام مي كند. شرايط جنگي و منازعات فرقه اي به آوارگي بيش از چهار ميليون عراقي انجاميده و اين امر وضعيت اقتصادي را بحراني تر كرده است.

ص: 95

ويژه جريان هاي شيعي و كرد به صورت مخفي و عمدتاً در مقابل رژيم بعث فعاليت مي كردند. با فروپاشي رژيم بعث احزاب وگروه هاي سياسي مختلفي تشكيل شد و فعاليت گروه هاي موجود در عرصه سياسي به شدت افزايش يافت. اين احزاب شامل گروه هاي مختلفي از قوميت هاي و فرقه هاي مختلف عراق و با گرايش هاي متفاوت اسلامي، سكولار، ملي گرا و كمونيستي است.

در انتخابات سال هاي گذشته در عراق، گروه هاي موجود در قالب اتحادها و ائتلاف هايي سازماندهي شدند و در عرصه رقابت هاي سياسي مشاركت كردند. از جمله مهم ترين ائتلاف ها مي توان به ائتلاف كردستان، ائتلاف عراق يكپارچه، فهرست هاي عراق (العراقيه)، جبهه توافق عراق و جبهه گفت وگوي ملي عراق اشاره كرد.

ائتلاف كردستان از دو حزب اصلي كردهاي عراق يعني اتحاديه ميهني و حزب دموكرات و اتحاديه اسلامي كردستان تشكيل مي شود. اتحاديه ميهني توسط جلال طالباني كه هم اكنون رئيس جمهور عراق است رهبري مي شود و در سليمانيه متمركز است. حزب دموكرات كردستان توسط مسعود طالباني رئيس دولت كردستان در شمال عراق رهبري مي شود و نيچروان بارزاني از اعضاي ارشد اين حزب نيز پست نخست وزير دولت كردستان عراق را در اختيار دارد. احزاب كرد با در دست داشتن بخشي از كرسي هاي مجلس عراق، قسمتي از قدرت مركزي به ويژه پست رياست جمهوري را در اختيار دارند و مهمتر از آن با تشكيل دولت نيمه خودمختار كردي در شمال عراق در پي تحكيم

ص: 96

فدراليسم كردي هستند.

ائتلاف عراق يكپارچه كه در برگيرنده بخش عمده اي از احزاب شيعي اسلامي و برخي احزاب كوچك تر ديگر است، بزرگ ترين ائتلاف سياسي عراق را در حال حاضر تشكيل مي دهد و بيشترين كرسي ها را در مجلس اين كشور در اختيار دارد. اصلي ترين احزاب و گروه هاي اين ائتلاف سياسي شامل حزب الدعوه اسلامي، مجلس اعلي اسلامي عراق (مجلس اعلاي انقلاب اسلامي سابق)، گروه صدر و حزب فضيلت مي باشد.

حزب الدعوه اسلامي از قديمي ترين احزاب اسلامي شيعي عراق است و رهبري آن را ابراهيم جعفري (نخست وزير انتقالي عراق) بر عهده دارد. نوري مالكي نخست وزير كنوني عراق از اعضاي ارشد اين حزب است. مجلس اعلاي اسلامي عراق در دهه در ايران و در جهت سازماندهي گروه هاي شيعي مخالف صدام تشكيل شد و بعد از فروپاشي رژيم بعث با رهبري آيت الله محمدباقر حيكم به عراق منتقل شد. بعد از شهادت آيت الله حكيم، عبدالعزيز حكيم رهبري اين گروه را بر عهده گرفت. وي در عين حال رهبري ائتلاف عراق يكپارچه را نيز عهده داشت و با فوت ايشان، عمار حكيم عهده دار اين سمت ها گرديد.

گروه صدر، ديگر گروه شيعي اين ائتلاف است كه از هواداران و پيروان مرحوم آيت الله محمدصادق صدر، پدر مقتدا، رهبر كنوني اين گروه تشكيل مي شود. اين گروه برخلاف حزب الدعوه و مجلس اعلي

ص: 97

فاقد سابقه تاريخي است و بلافاصله بعد از فروپاشي رژيم بعث تشكيل و گسترش يافت. اكنون اين گروه داراي پايگاه اجتماعي قابل توجهي در ميان شيعيان عراق و به ويژه گروه فقير و پايين دستي شيعي است. شهرك صدر بغداد يكي از كانون هاي اصلي فعاليت اين گروه محسوب مي شود، اما علاوه بر اين، گروه مذكور در شهرهايي چون نجف نيز فعاليت هاي قابل توجهي دارد. گروه صدر در مقايسه با ديگر گروه ها راديكال تر و داراي گرايشات ضد آمريكايي قوي تري است و همين امر منجر به بروز اختلافاتي در ميان اين گروه و ساير گروه هاي ائتلاف يكپارچه عراق شده است. حزب فضيلت نسبت به سه گروه مذكور كوچك تر است و توسط محمدعلي يعقوبي رهبري مي شود و بيشتر در مناطق جنوبي عراق چون بصره هواداراني دارد.

فهرست العراقيه يا فهرست ملي عراق از برخي گروه هاي ملي گراي عراقي تشكيل مي شود و حزب توافق ملي عراق به رهبري اياد علاوي اصلي ترين حزب اين فهرست است كه به رغم حمايت هاي غرب در انتخابات عراق، موفقيت عمده اي كسب نكرد.

در ميان گروه هاي سني عراق، جبهه توافق عراق و جبهه گفت وگوي ملي عراق كه متشكل از احزاب مختلف هستند، برجستگي بيشتري دارند و بخشي از كرسي هاي محلي عراق و رياست آن را به خود اختصاص داده اند. جبهه توافق عراق متشكل از سه حزب عمده سني است و رياست آن را عدنان الدليمي برعهده دارد و رهبري جبهه گفت وگوي ملي عراق نيز بر عهده صالح مطلق مي باشد.

ص: 98

علاوه برائتلاف و گروه هاي مذكور، احزاب و شخصيت هاي سياسي ديگري نيز در عراق فعاليت مي كنند كه برجستگي و نقش كمتري در صحنه سياسي عراق دارند. كنگره ملي عراق به رهبري احمد صليبي و سازمان عمل اسلامي به رهبري آيت الله مدرسي از جمله گروه هاي شيعي كوچك تر محسوب مي شوند.

آيت الله سيستاني نيز از شخصيت هاي مذهبي شيعي تأثيرگذار در عرصه سياسي عراق در دوره جديد و حامي اصلي ائتلاف عراق يكپارچه به شمار مي روند.

ص: 99

حكومت مركزي نداشتند. با تأكيد بر روندهاي دموكراتيك در دولت سازي جديد درعراق، تمام گروه هاي قومي- فرقه اي عراق در ساختار سياسي اين كشور مشاركت دارند و جمهوري اسلامي ايران نيز در جهت ايجاد ثبات و كاهش تهديدات امنيتي، از روند دموكراسي سازي در اين كشور حمايت مي كند. در اين راستا ايران از ابتدا به شدت از دولت جديد عراق حمايت كرد و دولتي فراگير و متشكل از تمام گروه هاي قومي- فرقه اي را در جهت ثبات سازي و كاهش تهديدات امنيتي عراق، براي منطقه مهم دانست.

ص: 100

از آن ها در دستيابي به حقوق سياسي و اجتماعي خود حمايت بيشتري به عمل آورد.

ص: 101

مي شد. با آغاز جنگ جهاني عراق تحت قيوميت انگلستان قرار گرفت. در سال، نظام جمهوري در عراق آغاز شد.

اشغال عراق توسط آمريكا در مارس، به فروپاشي رژيم بعث انجاميد. در ژوئن، دولت موقت اداره امور عراق را به دست گرفت و با برگزاري انتخابات و تشكيل مجمع ملي انتقالي در ژانويه، دولت انتقالي عراق شكل گرفت.

پس از آن با برگزاري انتخابات اولين دولت دايمي آغاز به كار كرد.

كشور عراق از نظر ساختار اجتماعي- فرهنگي به سه حوزه كاملًا متفاوت قابل تقسيم است. در حوزه مركزي عراق اعراب سني، در شمال كردها و در جنوب شيعيان سكونت دارند. اكثر كردها سني مذهب هستند.

عنصر قوميت نسبت به مذهب در هويت كردها پررنگ تر است. شيعيان عراق از نظر فرهنگي نشانگر تركيب فرهنگ خاصي هستند كه از دو مجموعه فرهنگي قوي عربي و مذهب شيعي تشكيل مي شود.

بر اساس قانون اساسي دايمي جديد عراق، اين كشور داراي نظام جمهوري دموكراتيك فدرال است و نظام حكومتي آن پارلماني است.

ساختار اقتصادي عراق براساس توليد و فروش نفت قرار دارد.

بخش نفت عراق با چالش هاي فني در توليد، حمل و نقل و ذخيره سازي نفت خام و فرآورده هاي نفتي روبه رو است. اقتصاد عراق به شدت تضعيف شده است.

ص: 102

جريان ها، احزاب و گروه هاي سياسي عراق عمدتاً در راستاي تقسيم بندي ها و شكاف هاي قومي- فرقه اي عراق تشكيل شده اند و در اين چارچوب فعاليت مي كنند.

از جمله مهم ترين ائتلاف ها مي توان به ائتلاف كردستان، ائتلاف عراق يكپارچه، فهرست هاي عراق (العراقيه)، جبهه توافق عراق و جبهه گفت وگوي ملي عراق اشاره كرد.

محورهاي اصلي رويكرد سياست خارجي ايران در دوره جديد در قبال عراق را مي توان در موارد زير خلاصه كرد:

حمايت از دموكراسي سازي در عراق، بهبود تصوير ايران در افكار عمومي عراق، حمايت از گروه هاي شيعي، تلاش براي برقراري رابطه استراتژيك، كمك به بازسازي عراق.

ص:103

ص: 104

ص: 105

تصرف ايران به دست سپاهيان مسلمان، به خليج فارس دسترسي پيدا كردند، اما پس از تشكيل مجدد سلسله هاي ايراني، اعراب به تدريج از سواحل شمالي خليج فارس رانده شدند اما سواحل جنوبي را كماكان در اختيار داشتند.

با آغاز عصر استعمار، برخي از اروپائيان براي دسترسي به مناطق و منابع جديد به نقاط مختلف جهان هجوم بردند و خليج فارس يكي از وسوسه انگيزترين اين مناطق بود. با قطع شدن راه ابريشم، راه هاي دريايي اهميت زيادي يافتند و لذا ابتدا پرتغالي ها و سپس دولت عثماني و آنگاه انگليسي ها () و هلندي ها () در اين منطقه حضور و سلطه يافتند و پس از بروز رقابت هاي شديد ميان استعمارگران، سرانجام انگليسي ها بر اين منطقه تسلط كامل يافتند. يكي از انگيزه هاي مهم انگليسي ها براي تسلط بر خليج فارس، تسلط بر هندوستان بود.

انگلستان براي تثبيت قدرت خود، بسياري از شيوخ منطقه را تحت حمايت و حاكميت خود در آورد و با هدف تضعيف دولت هاي ايران و عثماني كه رقباي منطقه اي او محسوب مي شدند، به تقويت اين شيخ نشين ها و تقويت حس جدايي در آنان پرداخت. با وقوع دو جنگ جهاني و كشانيده شدن منطقه به اين دو جنگ، قدرت انگلستان به تدريج تضعيف گرديد تا جايي كه انگلستان در سال ناچار شد نيروهاي نظامي و پايگاه هاي خود را از شرق سوئز خارج كند. اما انگلستان قبل از خروج از منطقه، با هدف حفظ دوستان قديمي و پايگاه هاي خود، سعي در استقلال اين سرزمين ها و تشكيل كشورهاي كوچك در منطقه نمود.

ص: 106

تشكيل چهار كشور امارات متحده عربي، كويت، قطر و بحرين در همين راستا انجام شد. ما در نوشتار حاضر به بررسي اجمالي وضعيت و شرايط اين چهار كشور خواهيم پرداخت. اما پيش از آن به وجوه مشترك ساختاري اين كشورها اشاره خواهيم كرد:

منافع مشترك؛

زبان و مذهب مشترك؛

ساختارهاي اجتماعي و نظام هاي حكومتي مشابه؛

شرايط نسبتاً يكسان توسعه اقتصادي؛

موقعيت و شرايط تقريباً مشابه اقليمي و جغرافيايي.

ص: 107

توليد روزانه نفت اين كشور حدود/ ميليون بشكه در روز است. خاندان آل نهيان كه در عين حال حاكمان ابوظبي نيز هستند، بر اين كشور حكومت مي رانند و اميرنشين دبي به عنوان قطب و مركز تجاري اين كشور محسوب مي شود كه با برنامه ريزي هاي مناسب توانسته است شبكه هاي عظيمي از هتل ها و مراكز گردشگري و تجارت خانه هاي بين المللي را در آن جا داير و دفاتر و نمايندگي شركت هاي بزرگ توليدي و تجاري را در اين شهر مستقر نمايد.

اين امارت هاي هفت گانه تا پيش از سال تحت الحمايه انگلستان بودند اما با اعلام انگلستان مبني بر خروج از منطقه، شيخ نشين هاي منطقه به تكاپو افتادند و سرانجام انگلستان از ادغام آن ها در يكديگر، اين كشور را به وجود آورد. شوراي عالي رهبري (فدرال) متشكل از حكام هفت اميرنشين، بالاترين مقام در عزل و نصب مقامات كشوري است و يك نفر را از ميان خود به عنوان رئيس حكومت انتخاب مي كند. رئيس حكومت بالاترين قدرت اجرايي كشور است كه بر فعاليت قواي سه گانه نظارت و اشراف دارد. رئيس حكومت و شوراي عالي فدرال نقشي ديكتاتورگونه دارند و تمام امور كشور زير نظر و مطابق ميل آنان انجام مي شود و قواي سه گانه، استقلال چنداني از خود ندارند، خصوصاً از آن جهت كه تمامي چهل عضو «مجلس الأتحادالوطني» و نيز نخست وزير و اعضاي كابينه و هر پنج قاضي دادگاه عالي فدرال را شوراي عالي فدرال انتخاب مي كند.

كشور امارات داراي روابط بسيار صميمانه با قدرت هاي بزرگ

ص: 108

آمريكا، اتحاديه اروپايي، چين و نيز برخي از كشورهاي مهم منطقه همانند پاكستان و هندوستان است. در مورد روابط اين كشور با ايران اين نكته حائز اهميت است كه دو كشور روابط تجاري وا قتصادي مناسبي دارند اما مسأله جزاير سه گانه بر اين روابط سايه افكنده است.

نگاهي به پيشينه اين جزاير نشان مي دهد كه اين جزاير از زمان هخامنشيان به بعد طبق اسناد و نقشه ها و واقعيات مسلم تاريخي جزء امپراتوري ايران بوده اند. تنها در اواخر دوره زنديه برخي از اعضاي قبيله «جواسم» كه در شارجه و رأس الخيمه اقامت داشتند، به بندر لنگه در ايران مهاجرت كرده و تابعيت ايران را پذيرفتند. پس از مدتي اداره بندر لنگه و جزاير تابعه آن يعني همين جزاير سه گانه از طرف دولت ايران به آنان واگذار و پس از مدتي نيز (در سال شمسي) از آنان باز پس گرفته شد. با حضور انگلستان در منطقه، دولت ايران بارها براي اعمال حاكميت خود بر جزاير اقدام كرد اما با تهديد انگليس مبني بر توسل به زور روبرو شد و بالأخره انگلستان به نيابت از شيوخ امارات متصالحه، اين جزاير را تصرف كرد. اين اشغال همواره با اعتراض دولت ايران مواجه بود تا نهايتاً با اعلام خروج انگلستان از خليج فارس در سال ايران نيروهاي نظامي خود را در اين جزاير پياده كرده و آن را به تصرف خود در آورد.

از آن پس كشور تازه تأسيس امارات به اين امر اعتراض كرده و مدعي حاكميت خود بر اين جزاير شده است. اين امر به يك روند فرسايشي در روابط ميان كشورهاي عربي منطقه و ايران تبديل شده است

ص: 109

زيرا ادعاي امارات با حمايت ساير كشورهاي عربي منطقه كه بعدها در قالب شوراي همكاري خليج فارس متشكل شده اند همراه بوده است. امارات متحده گام به گام بر شدت ادعاهاي خود افزوده است به طوري كه اينك در هر يك از مجامع عربي، منطقه اي يا بين المللي كه امارات حضور داشته باشد تلاش بسياري را مبذول مي دارد تا يك بند از بيانيه پاياني آن اجلاس به موضوع جزاير سه گانه و درخواست از ايران براي رفع اشغال آن ها اختصاص يابد. كشمكش ايران و امارات بر سر اين جزاير، يكي از مهم ترين موانع موجود در بهبود روابط و همكاري هاي دو كشور به حساب مي آيد.

ايران اين سه جزيره را جزء لاينفك خاك خود مي داند و درخواست امارات براي ارجاع پرونده به ديوان داوري بين المللي را رد كرده است. اگر چه در اين كشمكش، امارات متحده عربي از سوي شوراي همكاري خليج فارس، اتحاديه عرب و برخي از كشورهاي منطقه و خارج از منطقه حمايت مي شود اما ايران سعي كرده است هم چنان روابط رسمي خود را با اين كشور حفظ كند. به طوري كه شمار زيادي از ايرانيان در امارات مشغول به كار هستند و ايران يكي از بزرگ ترين شركاي تجاري دبي است.

ص: 110

است. اين كشور داراي حدود/ ميليون نفر جمعيت است كه حدود/ ميليون نفر از آنان غيركويتي هستند. از اين ميان بيش از درصد جمعيت مسلمان (درصد سني و درصد شيعه) بوده و داراي وسعتي معادل كيلومتر مربع است و بدين لحاظ كشور كوچكي محسوب مي شود. براي مثال وسعت عربستان برابر وسعت كويت است و به همين دليل كويت فاقد عمق استراتژيك بوده و بدين ترتيب يكي از كشورهاي آسيب پذير منطقه به شمار مي آيد.

عراق همواره نسبت به اين كشور داراي ادعاهاي حاكميتي بوده و يك بار نيز در سال با تجاوز رژيم بعثي عراق و اشغال كويت مواجه بوده است. خاندان صباح كه از اخلاف قبيله «عنيزه» در عربستان هستند به صورت موروثي بر اين كشور حكمراني مي كنند. كويت در طول تاريخ توسط قدرت هاي مختلف منطقه اداره مي شده است و در سال، انگليسي ها بر اين سرزمين تسلط پيدا كردند و در سال، شيخ مبارك، امير وقت كويت طي قراردادي با انگليسي ها به تحت الحمايگي اين كشور تن داد. كويت در از انگلستان استقلال يافت تا اين كه در سال توسط رژيم بعثي عراق اشغال شد و در همان سال نيز توسط نيروهاي سازمان ملل به رهبري آمريكا از اشغال عراق خارج گرديد.

كويت نيز همانند امارات متحده عربي داراي ده درصد ذخاير شناخته شده نفت در جهان بوده و بدين لحاظ از نظر ژئواكونوميكي موقعيت بسيار ارزشمندي دارد. همين ثروت سرشار، كويت را نه تنها مورد طمع

ص: 111

همسايگاني چون صدام معدوم، بلكه ديگر كشورهاي قدرتمند قرار داده است. در واقع لشكركشي متحدين به رهبري آمريكا به كويت و اخراج عراق از اين كشور، نه براي خود كويت، بلكه به علت وجود ذخاير نفتي آن بود و لذا برخي، جنگ خليج فارس را «جنگ نفت» ناميدند.

نظام حكومتي كويت متشكل از سه قوه مقننه، قضائيه و مجريه است و طبق قانون اساسي نظام تفكيك قوا بر آن حاكم است. اما در عمل امير كويت بر هر سه قوه اعمال نفوذ مي كند. زيرا علاوه بر آن كه رياست قوه مجريه را بر عهده دارد، رياست مجلس امت را نيز داراست و احكام قضايي نيز با نام وي صادر مي شود. آل صباح متشكل از دو خاندان «السالم» و «الجابر» است كه عموزاده يكديگرند و به نوبت يكي از اعضاء اين دو خاندان به عنوان امير كويت انتخاب مي شود. لذا وليعهد و امير كويت همواره پسر عمو هستند. وليعهد سمت نخست وزيري را نيز بر عهده دارد. در ميان كشورهاي عربي حاشيه خليج فارس، كويت از دموكراسي بيشتري برخوردار است زيرا نمايندگان مجلس امت با رأي مردم انتخاب مي شوند و زنان از حق رأي برخوردار هستند. در عين حال مجلس در امور كشور و تصميم گيري ها نقش مهمي ايفا مي كند. به عنوان مثال مجلس مي تواند قوانين و لوايح را بررسي و تصويب كند، فرمان هاي صادر شده از سوي امير را رد كند، وزيران دولت را استيضاح نموده و در صورت لزوم رأي عدم اعتماد به وزيران بدهد. نهادهاي مدني و گروه ها در كويت از آزادي بيان نسبي برخوردار هستند اما حزب سياسي قانوني در اين كشور وجود ندارد و به همين دليل و به دليل

ص: 112

حكومت موروثي و نيز تقيد به چارچوب هاي سنتي و بسته، كشوري نيمه ديكتاتوري محسوب مي شود. اگر چه پس از آزادسازي كويت از اشغال عراق و حضور كشورهاي غربي در اين كشور، تعدادي از گروه هاي سياسي در قالب جنبش، اتحاد، ائتلاف و غيره در اين كشور به وجود آمده اند.

كويت داراي روابط حسنه با قدرت هاي بزرگ خصوصاً انگلستان (به دليل سابقه تاريخي) و آمريكا (خصوصاً پس از آزادسازي كويت از اشغال عراق) مي باشد. هم چنين روابط خوبي با فرانسه، روسيه و چين دارد. اگر چه اختلافات مرزي با ايران، عراق و عربستان دارد اما در مجموع با كشورهاي منطقه روابط مناسبي دارد. پس از استقلال كويت در، ايران از نخستين كشورهايي بود كه آن را به رسميت شناخت. در سال، سفارت ايران در كويت افتتاح شد و روابط دو كشور رو به بهبود نهاد. اما باز پس گيري جزاير سه گانه توسط ايران كه به واكنش منفي برخي از كشورهاي عربي- از جمله كويت- به سود امارات منتهي شد، سبب سردي روابط دو كشور شد. وقوع انقلاب اسلامي ايران نوعي وحشت و اضطراب در ميان شيخ نشين هاي منطقه به وجود آورد و اگر چه كويت حكومت جمهوري اسلامي ايران را به رسميت شناخت، اما حوادث پس از آن خصوصاً حمايت هاي بي دريغ و همه جانبه كويت از رژيم عراق در تجاوز هشت ساله عليه ايران و رفتارهاي غيردوستانه اين كشور در حمايت از ادعاهاي امارات متحده عربي در قبال جزاير سه گانه، سبب سردي هر چه بيشتر روابط ايران و كويت شد. علي رغم

ص: 113

همه اين ها، ايران پس از تجاوز عراق به كويت، بلافاصله آن را محكوم كرد و از كويت حمايت نمود. آوارگان كويتي را پناه داد و پس از رفع اشغال نيز همكاري بسياري در مهار آتش سوزي چاه هاي نفت كويت ارائه نمود. اگر چه پس از آن روابط دو كشور رو به بهبود نهاد و دو كشور مبادلات اقتصادي، تجاري، فرهنگي و سياسي بسياري با يكديگر دارند، اما حمايت هاي كويت از ادعاهاي امارات كه در قالب اجلاس هاي شوراي همكاري خليج فارس انجام مي شود، به عنوان يك لكه سياه كماكان بردامان ديپلماسي كويت در قبال ايران وجود دارد.

ص: 114

همكاري خليج فارس تبديل كرده است، از اهميت استراتژيك برخوردار است.

در حال حاضر خاندان «آل ثاني» بر اين كشور حكمراني مي كنند و پيش از آنان خاندان «آل خليفه» حكمرانان قطر بودند. قطر در سال به قلمرو امپراتوري عثماني ضميمه شد اما در سال ميلادي كه خاندان آل ثاني در اين سرزمين روي كار آمدند، انگليسي ها بر اين سرزمين تسلط يافتند. خاندان آل ثاني در سال قراردادي را با انگليسي ها امضاء كردند كه اين سرزمين را كاملًا در سلطه انگليسي ها قرار داد. با تصميم انگلستان در سال مبني بر خارج كردن نيروهاي خود از خليج فارس و شرق كانال سوئز، قطر خواستار اتحاد با بحرين و امارات عربي متحده شد. اما اين مذاكرات به جايي نرسيد و سرانجام قطر در سال اعلام استقلال كرد.

رژيم سياسي اين كشور سنتي و موروثي است و امير با تصميم و اجماع بزرگان خاندان سلطنتي انتخاب مي شود. امير، رئيس كشور و حكومت است و بر تمامي قوا رياست و نظارت دارد. از سوي ديگر، شوراي مشورتي (مجلس) بر هيأت وزيران نظارت مي كند و هيأت وزيران در برابر امير مسؤول و پاسخگو است. امير بر ساختار قضايي كشور نيز نظارت كامل دارد. انتخاب نخست وزير، عزل و نصب تمامي عضو شوراي مشورتي و اعضاي هيأت وزيران، عزل و نصب فرماندهان عالي نظامي و مقامات عالي قضايي، صدور فرمان ها و امضاء تمام معاهدات نيز به عهده امير است. بدين ترتيب به نظر مي رسد ساختار

ص: 115

حكومتي قطر بر پايه اختلاط قوا استوار باشد.

تا پيش از روي كار آمدن اميرفعلي در سال، در قطر انتخابات عمومي وجود نداشت و تشكيل احزاب سياسي و اتحاديه هاي كارگري نيز ممنوع بود. بدين ترتيب در كنار اختلاط قوا مي توان از نوعي ديكتاتوري قبيلگي و سنتي نيز نام برد. اگر چه با روي كار آمدن امير فعلي «شيخ حمدبن خليفه آل ثاني» فارغ التحصيل دانشكده نظامي انگلستان كه با كودتاي آرام، پدرش را بر كنار كرده و خود به قدرت رسيده است، برخي اقدامات محدود براي ايجاد اصلاحات ساختاري در قطر انجام گرفته است. به عنوان مثال مي توان از تدوين قانون اساسي جديد نام برد كه در آن برگزاري انتخابات شوراي مركزي شهرداري ها، دادن حق رأي به زنان، ايجاد شوراي مشورتي (مجلس) انتصابي توسط امير و كاهش سانسور در رسانه ها تأكيد شده است.

قطر همانند ساير شيخ نشين هاي خليج فارس كه پيش از استقلال تحت سلطه انگلستان بودند، پس از استقلال نيز روابط خود را كماكان حفظ كرد. روابط نزديكي با قدرت هاي بزرگ به ويژه آمريكا دارد. خصوصاً پس از حمله عراق به كويت، قطر به آمريكا بسيار نزديك شد تا جايي كه با امضاء موافقت نامه همكاري دفاعي ميان دو كشور، آمريكا امكان دسترسي به پايگاه هاي نظامي قطر را پيدا كرد. در اين توافق نامه هم چنين موضوع استقرار نيروهاي نظامي آمريكا و اجراي مانورهاي مشترك نظامي مطرح شده است. سرانجام پس از حمله آمريكا به عراق در سال و درخواست عربستان از آمريكا براي خارج كردن نيروها و

ص: 116

پايگاه هاي نظامي اش از خاك اين كشور، قطر به مركز اصلي فرماندهي و استقرار نيروهاي نظامي آمريكا در منطقه تبديل شد.

قطر با عربستان داراي اختلافات مرزي شديد هستند و قطر همواره نگران رفتارهاي خصمانه عربستان نسبت به تماميت ارضي خويش است. در جديدترين مورد، عربستان در سال منطقه وسيعي را در جنوب شرقي قطر به تصرف خود در آورده است و بدين ترتيب ضمن دست يابي به سواحل خليج فارس در شرق قطر، موفق شده است ارتباط زميني قطر را با امارات عربي متحده قطع و اين كشور را در محاصره خود آورد.

روابط سياسي ايران و قطر به سال هاي پيش از استقلال اين كشور باز مي گردد. يك ماه پس از اعلام استقلال قطر، ايران اين كشور را به رسميت شناخت و سفارت دو كشور افتتاح شد. قطر پس از پيروزي انقلاب اسلامي، ضمن ارسال پيام تبريكي براي امام خميني/، جمهوري اسلامي را به رسميت شناخت.

اما رفتارهاي بعدي قطر از جمله اعطاي كمك هاي مالي به عراق در زمان جنگ عليه ايران در قالب شورا ي همكاري خليج فارس و تحت فشار عربستان (علي رغم موضع سياسي تقريباً بي طرفانه قطر) و هم چنين حمايت از ادعاهاي امارات در قبال جزاير سه گانه ايراني، رشته هاي اعتماد ميان ايران و قطر را سست نمود. با حمله عراق به كويت، قطر دوباره به سمت ايران متمايل شد و نخستين دولت منطقه بود كه خواستار اجراي مجدد قرار دارد الجزاير ميان ايران و عراق شد. ايران و قطر

ص: 117

هم چنين داراي منابع مشترك گاز در خليج فارس خصوصاً در حوزه پارس جنوبي هستند و در اين ميان قطر پيش تر و بيش تر از ايران به برداشت و صدور گاز اين منابع مشترك اقدام نموده است.

ص: 118

«آل خليفه» به بحرين، اين جزيره در سال ميلادي و در زمان كريم خان زند از ايران جدا شد و در از سوي انگليسي ها اشغال شد و طي قرارداد ميان انگليسي ها و خاندان آل خليفه به تحت الحمايگي انگلستان درآمد. ايران همواره در پي اعاده حاكميت خود بر بحرين بود اما در سال و پس از مجادلات بسيار و تحت فشار اعراب و انگلستان و سازمان ملل، طي يك رأي گيري به جدايي از ايران رأي داد و به استقلال دست يافت.

بدين ترتيب دو تفاوت اصلي بحرين با ساير شيخ نشين ها اين است كه اولًا اين جزيره اگر چه مدت ها تحت سلطه انگلستان بود اما تا پيش از استقلال رسماً جزء قلمرو خاك ايران محسوب مي شد و ثانياً اكثريت (بيش از درصد) جمعيت اين كشور را شيعيان تشكيل مي دهند. اگر چه اقليت سني قدرت مطلق را در اين كشور در دست دارند.

بحرين اگر چه از نظر وسعت كوچك ترين كشور حوزه خليج فارس محسوب مي شود اما اولًا داراي نقش مهمي در تبادلات تجاري و تبادلات پولي و بانكي منطقه بوده و ثانياً مركز مهمي براي جذابيت هاي سرمايه گذاري خارجي تلقي مي شود.

موقعيت استراتژيك بحرين با ايجاد ارتباط زميني با خاك عربستان از طريق احداث پلي به طول كيلومتر كه در سال افتتاح شد، تقويت شده است و علاوه بر آن احداث اين پل نقش مهمي در ابعاد سياسي، امنيتي، اقتصادي و توريسم ايفا كرده است.

ماهيت رژيم سياسي اين كشور پادشاهي مشروطه است و طبق قانون

ص: 119

اساسي، ظاهراً نظام استقلال قواي سه گانه در اين كشور وجود دارد. اما در عمل هر سه قوه زير نظر امير قرار دارند. امير داراي اختيار تعيين و عزل وليعهد، نخست وزير، اعضاي كابينه، عزل و نصب هر مقام مملكتي، مقامات عالي قضايي و نظامي و استانداران بوده و تمامي تصميمات مهم مملكتي توسط وي انجام مي گيرد. البته طبق قانون اساسي نمايندگان مجلس با رأي مردم و براي يك دوره چهار ساله برگزيده مي شوند. نظام قضايي بحرين همانند قطر، داراي دو دادگاه «مدني» و «شرعي» است. نظام قضايي اين كشور بر اساس قوانين اسلامي و حقوق قضايي انگلستان تدوين شده است.

در اين كشور فعاليت احزاب سياسي ممنوع شده است و حزب قانوني وجود ندارد. اما برخي از گروه هاي بنيادگراي شيعه و گروه هاي كمونيست و چپ به صورت مخفيانه و غيرقانوني در اين كشور فعاليت مي كنند.

بحرين در سياست خارجي همواره كشوري ميانه رو بوده و سعي در هم زيستي مسالمت آميز و دوري از مناقشه با همسايگان دارد. بحرين در سياست هاي منطقه اي تابع شوراي همكاري خليج فارس خصوصاً عربستان و در سياست هاي بين العربي و موضوع فلسطين تابع اتحاديه عرب است. نزديكي جغرافيايي بحرين به عربستان و نگراني بحرين از مناقشات و رقابت هاي دو كشور قدرتمند همسايه يعني ايران و عراق و وجود اكثريت شيعه در بحرين سبب شده است تا دولت بحرين به دامان ديگر كشور قدرتمند منطقه يعني پادشاهي عربستان پناه برده و به آن

ص: 120

نزديك شود. چهارمين عاملي كه سبب نزديكي هر چه بيشتر بحرين به عربستان شده اين است كه برخلاف ايران پس از انقلاب اسلامي و عراق كه داراي نظام جمهوري راديكال بوده اند، عربستان داراي ساختار سلطنتي موروثي مشابه بحرين است.

بحرين هم چنين داراي روابط بسيار نزديكي با قدرت هاي فرامنطقه اي خصوصاً انگلستان و آمريكاست. به طوري كه از سال ميلادي به اين سو مقر اصلي فرماندهي ناوگان پنجم دريايي آمريكا همواره در بحرين واقع است و در سال، بوش، رئيس جمهور آمريكا بحرين را به عنوان يكي از متحدان اصلي آمريكا در منطقه معرفي كرد.

پس از استقلال بحرين از ايران در زمان رژيم پادشاهي ايران، ايران و بحرين به تدريج روابط ديپلماتيك برقرار كردند اما وقوع انقلاب اسلامي، نگراني شديد بحرين را برانگيخت. شيعيان بحرين در دهه ميلادي تحت تأثير معنوي انقلاب اسلامي ايران دست به اعتراضات وسيع زده و خواستار احقاق حقوق پايمال شده تاريخي خود و سهم خود از حاكميت به تناسب درصد اكثريت جمعيتي خود شدند. اما دولت بحرين با حمايت كشورهاي منطقه و قدرت هاي خارجي، اين حركت ها را به شدت سركوب كرد و ايران را به همكاري در طرح هاي براندازي رژيم پادشاهي بحرين متهم كرد. اين امر سبب تيرگي روابط دو كشور شد.

ايران و بحرين روابط ديپلماتيك خود را مجدداً در سال از سر گرفتند اما به هر حال عواملي چون حمايت هاي پي در پي بحرين از ادعاهاي امارات در قبال جزاير سه گانه ايراني كه در قالب بيانيه هاي

ص: 121

شوراي همكاري خليج فارس انجام مي گيرد، دادن رأي ممتنع در مجامع بين المللي از جمله كميسيون حقوق بشر سازمان ملل و درخواست بحرين از شوراي همكاري خليج فارس براي صدور قطعنامه شديد عليه ايران، روابط دو كشور را در سطح پايين نگاه داشته است. اگر چه در سال هاي اخير بحرين تلاش هايي براي تنش زدايي و ارتقاء سطح روابط خود با ايران انجام داده است.

ص: 122

كشور از هفت اميرنشين تشكيل شده است و داراي يكي از غني ترين معادن نفت جهان است.

شوراي عالي رهبري (فدرال) كه بالاترين مقام در عزل و نصب مقامات كشوري است بر فعاليت قواي سه گانه نظارت و اشراف دارد.

كشور كويت نقطه تلاقي سه قدرت مهم و اصلي منطقه اي يعني ايران، عراق، عربستان سعودي و خليج فارس واقع شده است. خاندان صباح به صورت موروثي بر اين كشور حكمراني مي كنند.

نظام حكومتي كويت متشكل از سه قوه مقننه، قضائيه و مجريه است و طبق قانون اساسي نظام تفكيك قوا بر آن حاكم است.

درسنامه آشنايي با كشورهاي اسلامي؛؛ ص122

ميان كشورهاي عربي حاشيه خليج فارس، كويت از دموكراسي بيشتري برخوردار است زيرا نمايندگان مجلس امت با رأي مردم انتخاب مي شوند و زنان از حق رأي برخوردار هستند.

اميرنشين قطر شبه جزيره اي است كه از سمت جنوب به خاك اصلي شبه جزيره عربستان متصل بوده و از سمت شمال در داخل خليج فارس پيش روي كرده است.

رژيم سياسي اين كشور سنتي و موروثي است و امير با تصميم و اجماع بزرگان خاندان سلطنتي انتخاب مي شود. امير، رئيس كشور و حكومت است و بر تمامي قوا رياست و نظارت دارد.

قطر همانند ساير شيخ نشين هاي خليج فارس كه پس از استقلال تحت سلطه انگلستان بودند، پس از استقلال نيز روابط نزديكي با قدرت هاي بزرگ به ويژه آمريكا دارد.

ص: 123

مجمع الجزاير بحرين كشوري كوچك در جنوب خليج فارس است. دو تفاوت اصلي بحرين با ساير شيخ نشين ها اين است كه اولًا اين جزيره اگر چه مدت ها تحت سلطه انگلستان بود اما تا پيش از استقلال رسماً جزء قلمرو خاك ايران محسوب مي شد و ثانياً اكثريت (بيش از درصد) جمعيت اين كشور را شيعيان تشكيل مي دهند.

بحرين داراي نقش مهمي در تبادلات تجاري و تبادلات پولي و بانكي منطقه بوده و مركز مهمي براي جذابيت هاي سرمايه گذاري خارجي تلقي مي شود.

ماهيت رژيم سياسي اين كشور پادشاهي مشروطه است. بحرين در سياست خارجي همواره كشوري ميانه رو بوده و سعي در هم زيستي مسالمت آميز و دوري از مناقشه با همسايگان دارد.

ص: 124

ص: 125

ص: 126

ص: 127

پدر را سرنگون كرد و خود به قدرت رسيد. سلطان قابوس برخلاف پدر سعي دارد تا عمان را از انزوا خارج ساخته، زمينه هاي توسعه آن را فراهم سازد.

ص: 128

ص: 129

ص: 130

روغن هاي صنعتي است.

مهم ترين منبع در آمد كشور عمان در حال حاضر صادرات نفت است كه حدود درصد از درآمد صادرات و درصد از توليد ناخالص داخلي را به خود اختصاص داده است. پس از نفت بخشي از درآمد كشور از طريق گاز مايع تأمين مي شود كه/ درصد از توليد ناخالص داخلي را به خود اختصاص مي دهد و صادرات مجدد كالا منبع ديگري براي تأمين درآمد كشور به شمار مي آيد. همچنين صادرات محصولات كشاورزي و دريايي درصد از صادرات غيرنفتي كشور عمان را تشكيل مي دهند و نقش مهمي را در تأمين درآمد كشور ايفا مي كنند.

ص: 131

يافت و مقامات دو كشور با يكديگر ديدار و گفت و گو كردند. بدين سان حجم مبادلات بازرگاني ميان ايران و عمان افزايش يافت.

در سال هاي اخير روابط بازرگاني و اقتصادي ميان دو كشور از جمله همكاري هاي فني در زمينه هاي كشاورزي، ماهي گيري و دامداري و تسهيل روند واردات دام زنده از ايران و همچنين همكاري در زمينه نفت و گاز و فلزات (مس) افزايش يافته است. روابط ايران با عمان بيشتر در چارچوب روابط ايران با ساير كشورهاي حاشيه جنوبي خليج فارس قرار مي گيرد. ولي عمان جهت گيري مثبت تري در سياست خارجي خود نسبت به ايران دارد و تنش زدايي و تعاملات دو سويه را ترجيح مي دهد. با اين حال دو كشور در برخي موارد چون حضور نيروهاي خارجي در منطقه و مسايل منطقه اي اختلاف نظرهايي نيز دارند.

ص: 132

تشكيل هرگونه حزب سياسي و انجمن ممنوع است.

شكل گيري و تحولات نظام اقتصادي عمان را مي توان به سه دوره تقسيم كرد:

تا: دوران توسعه اقتصادي، تا: كاهش هزينه ها و بهينه سازي به دليل سقوط بهاي نفت در سال و. تاكنون: رشد و توسعه پايدار.

عمان جهت گيري مثبت تري در سياست خارجي خود نسبت به ايران دارد و تنش زدايي و تعاملات دو سويه را ترجيح مي دهد.

ص:133

ص: 134

ص: 135

ص: 136

كردهاي تركيه بيشتر در جنوب شرقي و شرق اين كشور زندگي مي كنند. گروهاي قومي كوچك تر در تركيه عبارت اند از:

آذري ها (شمال شرق)، لازها (شمال)، عرب ها (جنوب) و ارمني ها (استانبول).

ترك هاي تركيه از اقوام ترك سلجوقي هستند كه از آسياي ميانه به فلات آناتولي كوچ كردند و پس از غلبه بر امپراتوري بيزانس (روم شرقي)، امپراتوري عثماني را در آن جا بنا نهادند.

ص: 137

نخستين قانون اساسي جمهوري تركيه كه در سال 1924 ميلادي تهيه شده است، دين رسمي جامعه را اسلام تعيين نموده است. ليكن در اصلاحات قانوني سال 1928، اين ماده قانوني حذف و با تأكيد بر جدايي دين از سياست، تركيه كشوري با دولت و حكومت لائيك (تفكيك دين از سياست) معرفي گرديده است. بنابر آخرين آمار موجود در تركيه، حدود 98 درصد جمعيت اين كشور را مسلمانان و 2 درصد را مسيحيان و كليميان و ديگر اديان تشكيل مي دهند.

مسلمانان تركيه اكثراً تابع مذهب تسنن مي باشند كه از ميان آن ها حنفي ها بزرگ ترين گروه محسوب مي گردند و عمدتاً در مركز و غرب تركيه ساكن هستند. شافعي ها با جمعيتي كمتر در مناطق شرقي تركيه مستقر و اكثراً كرد هستند. علويان و شيعيان نيز جمعيت قابل توجهي را تشكيل مي دهند. شمار پيراوان مذاهب ديگر بسيار كم مي باشد. روي هم رفته پيروان اديان در تركيه به دو قسمت تقسيم مي شوند:

ص: 138

ص: 139

پايه اصل جدايي دين از سياست بنا كند و ملقب به آتاتورك شد. تركيه فعلي در سال 1922، به رهبري مصطفي كمال پاشا (آتاتورك)، جانشين امپراتوري عثماني شد.

بعد از يك دوران تك حزبي و حكومتي نسبتاً غير دموكراتيك، در سال، حزب دموكرات از گروه سياسي مخالف، قدرت را به دست گرفت، به تعداد احزاب اضافه شد و تعدد احزاب سياسي پذيرفته شد. مهم ترين احزاب در صحنه سياسي فعلي تركيه عبارتند از: حزب عدالت و توسعه، حزب مام ميهن، حزب جمهوري خواه خلق، حزب راه راست، حزب ملي گراي حركت، حزب دموكراتيك چپ، حزب سعادت، حزب تركيه نوين و …

آزادي هاي سياسي در دوره هايي با كودتاهاي نظاميان در سال هاي، و شكسته شد. در حال حاضر تركيه يكي از دموكرات ترين كشورهاي اسلامي مي باشد كه ارزش هاي مردم سالارانه در آن در حال نهادينه شدن هستند. با اين حال هنوز نظاميان در صحنه سياسي تركيه بازيگري قدرتمند شناخته مي شوند و هرگاه لازم بدانند دست به اقداماتي غير متعارف مي زنند.

در سال، تركيه با دخالت نظامي خود عليه كودتاي يونانيان در قبرس، مانع از الحاق قبرس به يونان شد.

در سال، نيروهاي نظامي، دولت اربكان را كه با برنامه هاي اسلامي روي كار آمده بود، ساقط كرد.

از سال تاكنون، حزب كارگران كردستان و حكومت تركيه

ص: 140

درگيري هاي نظامي بسياري داشته اند كه باعث مرگ بيش از/ نفر شده است.

ص: 141

ص: 142

ص: 143

پارلمان را تأييد كند و يا آن را به رفراندوم بگذارد. قوه قضائيه تركيه مستقل مي باشد؛ قضات بر اساس اصول قانون اساسي، رويه هاي قضايي و تجربيات فردي قضاوت مي كنند و مقامات اجرايي و دولتي حق دخالت، اعمال نظر و ارائه توصيه به دادگاه را ندارند و مكلف به پيروي از رأي دادگاه مي باشند. طبق قانون اساسي، تمام شهروندان تركيه حق دارند رأي دهند، كانديدا شوند و در فعاليت هاي سياسي و حزبي شركت نمايند. حداقل سن رأي دهي در تركيه سال مي باشد و رأي دادن بايد به صورت مخفي باشد.

ص: 144

غربي سعي كردند از طريق نفوذ تركيه در آسياي مركزي و قفقاز و انحصاري ساختن بازارهاي اين مناطق، از نفوذ ايران بكاهند و حضور خود را از اين طريق افزايش دهند.

تركيه در سال به عضويت سازمان ملل در آمد و در سال به ناتو پيوست. تركيه عضو جنبي جامعه اروپا است و اكنون با اجراي اصلاحاتي سعي در تحكيم و تقويت اقتصاد و مردم سالاري دارد تا بتواند مذاكرات براي عضويت كامل و نهايي در اتحاديه اروپا را آغاز نمايد.

تركيه با تمام كشورهاي جهان رابطه سياسي دارد و دستگاه سياست خارجي اين كشور يكي از فعال ترين نهادهاي اين كشور مي باشد. در سال هاي اخير تركيه توجه خاصي به مسايل خاورميانه و مناطق پيراموني خود نشان داده است. با ايران هم روابط مناسبي چه به صورت دو جانبه و چه شركت در نهادهاي منطقه اي از قبيل دي اسلامي، سازمان اكو و سازمان كنفرانس اسلامي دارد.

ص: 145

كنترل مصب هاي دجله و فرات و بهره برداري يك جانبه و پركردن مخازن آب را انجام مي دهد و انقطاع جريان آب اين دو رودخانه همواره موجب نگراني دو كشور سوريه و عراق است؛

مسأله كردها و تنش با ايران، جمعيت كردهاي تركيه و فعاليت هاي مرزي آن ها گاه مسائلي را به وجود آورده كه بر روابط دو كشور تأثير داشته است؛

- مشكلات تركيه در خارج از قلمروي ملي به سه كشور يونان، مقدونيه و قبرس مرتبط است. تركيه همواره با يونان بر سر حوزه درياي اژه، محدوده پرواز، حوزه فلات قاره و حقوق اقليت ترك اختلاف دارد؛

- تركيه مشكلاتي هم با سوريه بر سرمسائلي مانند نحوه استفاده از آب رودهاي دجله و فرات و كردها دارد.

ص: 146

اروپايي ها به وسيله ترك ها قهوه را شناختند.

اولين نقاشي روي ديوار كه نمايشگر انفجار آتشفشان نزديك كوه حسن داغ (Hasandag) مي باشد، بر روي ديوار خانه چاتال هويوك در تركيه ترسيم شده است.

اولين سكه در سارديس تركيه كه پايتخت باستاني پادشاه ليديا در اواخر قرن 17 قبل از ميلاد بوده، ضرب شده است.

گل هاي زيباي لاله كه امروزه مركز پرورش آن در هلند است براي اولين بار در سال هاي 1500 ميلادي از استانبول به وين و از آن جا به هلند برده شده است.

با ارزش ترين فرش ابريشم دنيا در موزه مولانا در قونيه تركيه قرار دارد و در سفري كه ماركوپولو در قرن 13 به قونيه داشته است، از اين فرش به عنوان بهترين و زيباترين فرش دنيا ياد كرده است.

آخرين روزهاي زندگي حضرت مريم در خانه سنگي كوچكي در شهر افس تركيه سپري گشته و آن خانه امروزه زيارتگاه هزاران مسيحي از سراسر دنيا مي باشد.

بر اساس نوشته هاي كتاب مقدس و همچنين نظر باستان شناسان، كشتي نوح بر فراز كوه آغري در كشور تركيه فرود آمده است.

هفت كليساي

Philadelphia Sardis، Thyatira، Pergamum، Smyrna، Ephesus

وLaodicea كه از آن ها در كتاب وحي (انجيل) نام برده شده است، در تركيه واقع شده اند.

كليساي St.Peter در آنتاليا در جنوب تركيه اولين محل عبادت

ص: 147

مسيحيان، غاري بوده است كه Peter روحاني در آن جا موعظه مي كرده و در سال 1963، پاپ اين محل را به عنوان اولين كليساي جامع به دنيا معرفي كرد. هر ساله در 29 ژوِئن، مسيحيان از سراسر جهان براي زيارت به اين مكان سفر مي كنند. اين مكان ميزبان زيارت گران مسيحي از سراسر دنيا مي باشد.

آناتولي، محل تولد تعداد زيادي از شخصيت هاي افسانه اي چون هومر شاعر، پادشاه ميداس، هرودوت وSt.Paul روحاني بوده است.

St. Nicholas

كه امروزه به بابا نوئل معروف است، در منطقه Demre (سواحل دريايي مديترانه) به دنيا آمده و در آن جا زندگي خود را سپري كرده است. مردم معتقدند تابوتي كه در كليساي St.Nicholas قرار دارد متعلق به بابا نوئل مي باشد. احمد چلبي، از اهالي تركيه، اولين شخصي بود كه در قرن 17 توسط دو بال از برج گالاتا در استانبول پرواز كرد و در منطقه اوسكودار فرود آمد.

ص: 148

عبارتند از: حنفي ها، شافعي ها، علويان و شيعيان؛ ب) پيروان ساير اديان: مسيحيان و يهوديان.

پس از سقوط عثماني، مصطفي كمال پاشا به دليل سازماندهي مقاومت ملي عليه دول خارجي، قهرمان ملي تركيه گرديد و توانست جمهوري تركيه را بر پايه اصل جدايي دين از سياست بنا كند و ملقب به آتاتورك شد.

بعد از يك دوران تك حزبي، حزب دموكرات قدرت را به دست گرفت.

در حال حاضر تركيه يكي از دموكرات ترين كشورهاي اسلامي محسوب مي شود.

موقعيت خاص جغرافيايي تركيه موجب شده است كه اين كشور از موقعيت استراتژيكي برخوردار باشد، زيرا حلقه رابط بين اروپا و آسيا مي باشد.

نظام سياسي تركيه، نظام دموكراسي پارلماني است و مسؤليت سياسي و اجرايي بر عهده نخست وزير است كه خود توسط پارلمان انتخاب مي شود. اين نظام سياسي جمهوري و سكولار است.

تركيه با تمام كشورهاي جهان رابطه سياسي دارد و دستگاه سياست خارجي اين كشور يكي از فعال ترين نهادهاي اين كشور مي باشد. در سال هاي اخير تركيه توجه خاصي به مسايل خاورميانه و مناطق پيراموني خود نشان داده است. با ايران هم روابط مناسبي دارد.

مشكلات تركيه با كشورهاي همجوار عبارتند از:

ص: 149

دشمني ديرينه با ارمنستان، مرزهاي ناآرام با عراق، مشكلات تركيه در خارج از قلمروي ملي به سه كشور يونان، مقدونيه و قبرس مرتبط است. تركيه مشكلاتي هم با سوريه دارد.

ص: 150

ص: 151

ص: 152

كنعان بن سام بن نوح (ع) مي باشند. اين گروه ساكنان اصلي فلسطين محسوب مي شوند و سرزمين فلسطين به واسطه نام آن ها «ارض كنعان» لقب گرفت. كنعاني ها ساكنان اصلي فلسطين شدند و با اشتغال به كشاورزي، دامپروري و تجارت، در پي ريزي اين تمدن كهن تلاش نمودند. كنعاني ها قريب به 200 شهر از جمله شهرهاي معروف قدس و نابلس را بنا كردند. در قرن سيزدهم پيش از ميلاد قبايل جنگجويي از جزيره كرت و درياي اژه وارد فلسطين شدند كه نام اصلي آنان pelest بود. پلست ها، دشت ساحلي از غزه تا حيفا را به تصرف خود درآوردند. پلست ها يا همان فلسطيني ها پس از زماني جذب آيين كنعاني شدند و الهه آن ها (دايگون، بعل و عشتار) را مي پرستيدند.

فنيقي ها در حدود 2500 سال پيش از ميلاد به فلسطين مهاجرت نمودند و شهر اورسالم را بنا نهادند.

پس از آن نبطي ها كه فرقه اي عرب تبار بودند به فلسطين مهاجرت نمودند. اين قوم قرن ششم پيش از ميلاد از جزيره العرب به اين منطقه آمدند.

حضرت ابراهيم (ع) متعاقب شروع دعوت توحيدي اش، حوالي سال 2000 قبل از ميلاد به منظور صيانت از دين خود به همراه برادرزاده اش حضرت لوط به فلسطين مهاجرت نمود. حضرت ابراهيم در شهر الخليل (هبرون) اقامت گزيد. حضرت ابراهيم از همسر اول خود سارا صاحب فرزندي به نام حضرت اسحاق شد و قبل از آن نيز از همسر دوم وي- هاجر- حضرت اسماعيل متولد شده بود.

ص: 153

حضرت يعقوب فرزند حضرت اسحاق بود، از حضرت يعقوب فرزنداني متولد مي شوند كه يكي از آنان حضرت يوسف بود. حضرت يعقوب و فرزندانش در دوره پادشاهي حضرت يوسف به مصر عزيمت مي كنند. فرزندان حضرت يعقوب در مصر باقي ماندند و سال ها بعد به همراه حضرت موسي (ع)، پيامبر برگزيده خدا به فلسطين رجعت نمودند.

پيامبران بني اسرائيل در سرزمين فلسطين به ارشاد و هدايت مردمان آن بلاد مشغول مي گردند. در زمان حضرت داود (ع) و حضرت سليمان (ع)، قوم بني اسرائيل به شوكت مي رسند.

پس از فوت حضرت سليمان بين يهوديان و ساكنان آن ديار درگيري هايي رخ مي دهد و دو حكومت يكي در شمال به نام اسرائيل و به پايتختي سامريا و ديگري در جنوب به نام يهودا به پايتختي اورشليم تشكيل مي گردد. جنگ و خونريزي ميان اين دو حكومت بالا مي گيرد و ماجرا با تسلط آشوريان بر حكومت اسرائيل پايان مي پذيرد. حكومت يهودا نيز توسط بخت النصر پادشاه كلداني (بابل) سرنگون شد و يهوديان به بردگي و اسارت درآمدند.

با سرنگوني حكومت بابل توسط كوروش هخامنشي، پادشاه ايران، فلسطين تحت فرمانروايي كوروش درآمد و وي به يهوديان اجازه بازگشت به فلسطين را داد. يوناني ها در سال 479 قبل از ميلاد، در نبرد دريايي «سلامين» در جنگ با جانشينان داريوش هخامنشي به پيروزي رسيدند و اسكندر مقدوني توانست حكومت ايراني ها در آن ديار را پايان بخشد؛ از آن زمان قدس و فلسطين كاملًا به اشغال يوناني ها درآمد. پس

ص: 154

از يوناني ها، سلوكيان و پس از آن رومي ها فلسطين را به اشغال خود درآوردند. در دوره تسلط رومي ها حضرت مسيح (ع) در شهر بيت اللحم ديده به جهان گشود. يهوديان در دربار حكام رومي عليه مسيح و حواريونش توطئه مي كردند و در نهايت حضرت مسيح (ع) به ظاهر به صليب كشيده شد. پس از پيوستن رومي ها به دين مسيح و تجزيه امپراتوري روم، قسطنطنيه، پايتخت امپراتوري روم شرقي شد و بيزانس نام گرفت. ملكه هلينا مادر امپراتور قسطنطنيه در سال 326 ميلادي از فلسطين ديدار و كليساي قيامت را در قدس و كليساي المهد را در بيت اللحم بنا نهاد.

در دوره رسالت حضرت محمد (ص)، فلسطين تحت حاكميت دولت بيزانس بود. فلسطين يا همان مسير مسافرت هاي تجار مكه به شام تداعي بخش خاطراتي براي رسول اكرم بود. همچنين جد پيامبر، هاشم بن عبدمناف در شهر غزه مدفون مي باشد و پدر حضرت محمد (ص) نيز در يكي از شهرهاي تجاري در شام فوت نمود. حضرت محمد (ص) مدت ها به سمت بيت المقدس نماز مي خواند ولي در سال دوم هجري به دستور پروردگار رو به كعبه آورد.

پس از نبرد موته و غزوه تبوك در زمان حيات پيامبر اسلام، فلسطين در سال 15 هجري و در زمان خليفه دوم عمر بن خطاب در نبرد برموك توسط سپاه تحت رهبري خالد بن وليد به تصرف مسلمانان درآمد. عمر، اولين خليفه مسلمانان بود كه شخصاً راهي فلسطين شد.

پس از آن عبدالملك مروان، خليفه پنجم اموي مسجد بزرگي درآن

ص: 155

ديار ساخت كه به مسجد الصخره معروف است. فرزند وي وليد بن عبدالملك، مسجدالاقصي را بازسازي نمود و از آن زمان منطقه پيرامون مسجد، حرم شريف نام گرفت. پس از اموي ها، عباسيون نيز به قدس اهميت ويژه اي مي دادند. سلسله فاطميون مصر، فلسطين را از سيطره عباسي ها خارج ساخت كه اين باعث تحليل قواي مسلمانان شد.

صليبي ها به فلسطين حمله نمودند و فاطميون را شكست دادند. اما در سال 583 هجري، صلاح الدين ايوبي، سردار سپاه اسلام بر صليبي ها فاتح گرديد. مملوكيان (جانشينان ايوبي ها) بر تاتارها پيروز گرديدند. عثماني ها در اوت 1516 ميلادي با پيروزي بر مملوكيان وارد فلسطين شدند و 400 سال بر سرزمين فلسطين حكومت نمودند.

پس از وقوع انقلاب فرانسه در 17، ناپلئون به منظور مقابله امپراتوري فرانسه با عثماني و اشغال مصر و شام به فلسطين حمله كرد. احمد پاشا، سردار عثماني در عكا موفق شد سربازان فرانسوي را شكست دهد. حكومت عثماني ها بر فلسطين تا پايان جنگ جهاني اول و فروپاشي امپراتوري عثماني ادامه داشت.

يهوديان قرن ها سرگشته و تحت فشار حكام كشورهاي مختلف قرار داشتند؛ عده اي از يهوديان طرفدار بازگشت به آنچه «سرزمين موعود» مي خواندند، بودند. شخصي كه اولين بار واژه صهيونيسم را به كار برد «ناتال پيرناوم»، خبرنگار يهودي اتريشي در سال 1893 بود. با نقش آفريني تئودور هرتزل، رهبر صهيونيستي يهوديان، جنبش صهيونيستي متحول گرديد. وي در سال 1896 در كتابي تحت عنوان «دولت يهود»،

ص: 156

ديدگاه هاي خود را درخصوص مسأله يهوديان و لزوم كوچ يهوديان و اسكان آن ها مطرح نمود. هرتزل در تاريخ 29 اوت 1897، نخستين كنگره صهيونيستي در شهر بال سوئيس را پايه ريزي نمود كه مي توان گفت صهيونيسم سياسي در آن كنگره تولد يافت.

پس از مرگ هرتزل (1904)، حيم وايزمن رياست سياسي ها را برعهده گرفت. وايزمن در طول جنگ جهاني اول با انگليس و فرانسه روابط نزديكي برقرار نمود. از سوي ديگر بريتانيا نيز دست به كار شد و با اعزام «لورنس»، افسر سرشناس خود و ملاقات او با شريف حسين (شريف مكه)، موفق شد وي را عليه دولت عثماني و ترك ها بشوراند. بريتانيا وعده هاي دروغيني به شريف مكه داد كه مناطق آزاد شده عربي را به وي واگذار نمايد. سپاهيان عرب كه از سوي فيصل و عبدالله (فرزندان شريف حسين) فرماندهي مي شدند، نقش مهمي در شكست دولت عثماني داشتند.

بريتانيا به شريف حسين و عرب ها خيانت نمود و طي مذاكراتي پنهاني با فرانسه كه به توافق سايكس- پيكو مشهور گرديد، مصر، اردن، عراق و فلسطين در اختيار بريتانيا و سوريه و لبنان در اختيار فرانسه قرار گرفت. در اعلاميه بالفور در 1917، كه توسط لرد آرتور بالفور وزير خارجه بريتانيا به روچيلد، سرمايه دار معروف يهودي نگاشته شد، تشكيل كشور مستقل براي يهوديان وعده داده شد و بريتانيا به منظور كسب قيموميت بر فلسطين سعي و تلاش نمود تا كار برپايي موطني براي قوم يهود در اين مكان را تحصيل كند. اين مسأله در كنفرانس سان ريمو در

ص: 157

1920 صورت عملي به خود گرفت و در ژوئن 1922، از سوي جامعه ملل به تصويب رسيد.

در طي دهه هاي 20، 30 و 40 ميلادي، سران يهودي در ارتباط نزديك با دولت بريتانيا مقدمات مهاجرت يهوديان و خريد زمين هاي اعراب محلي را به وجود آوردند. وقايع جنگ دوم جهاني و آزار بخشي از يهوديان توسط آلمان نازي سبب گرديد كه يهوديان با بزرگ نمايي و مظلوم نمايي در سطح جهان زمينه را براي تشكيل دولت مستقل يهودي بيش از گذشته آماده سازند.

در 29 نوامبر 1947، جامعه ملل با اكثريت آرا، رأي به تقسيم فلسطين داد و سرزمين تاريخي فلسطين را به دو كشور جداگانه يهودي و عربي تقسيم نمود و بيت المقدس را نيز تحت كنترل بين المللي درآورد (قطعنامه 181 مجمع عمومي). اين طرح (طرح جدايي) را رهبران يهودي پذيرفتند (شامل آژانس هاي بين المللي يهود)، اما رهبران فلسطيني و اعراب آن را رد نمودند. در 15 مي 1948، دولت يهودي اسرائيل اعلام موجوديت نمود و حيم وايزمن اولين رئيس جمهور و ديويد بن گوريون، اولين نخست وزير اسرائيل معرفي شدند. ارتش آزادي بخش عربي (لبنان، سوريه، عراق، مصر و اردن) به همراه اعراب محلي به اسرائيل حمله نمودند و جنگ اول اعراب و اسرائيل آغاز گرديد. پس از جنگ 1948 تا قبل از جنگ 1967 (شش روزه)، نوار غزه در كنترل مصر و كرانه غربي رود اردن و قسمت شرقي و بيت المقدس در اختيار اردن قرار گرفت (قسمت هاي غربي در اختيار اسرائيل بود). اسرائيل در جنگ

ص: 158

ژوئن 1967، سرزمين هاي عربي كرانه غربي رود اردن، نوار غزه، صحراي سينا و بلندي هاي جولان را به تصرف خود درآورد. براساس قطعنامه هاي 338 و 242 شوراي امنيت سازمان ملل متحد، اسرائيل بايستي به مرزهاي پيش از جنگ (1967) بازمي گشت.

در سال 1988، براي اولين بار سازمان آزادي بخش فلسطين كه نمايندگي فلسطيني ها را برعهده داشت، با پذيرش قطعنامه هاي 242 و 338 اصل زمين در برابر صلح را پذيرفت.

ياسر عرفات، رهبر جنبش فتح و رئيس سازمان آزادي بخش فلسطين با شركت در كنفرانس صلح مادريد (1991) و اسلو (1993)، موجوديت دولت يهودي اسرائيل را پذيرفت و در ازاي آن اسرائيل حكومت خودگردان فلسطين را در اراضي كرانه غربي رود اردن و نوار غزه به رسميت شناخت.

در حال حاضر حدود 000. 400. 1 نفر فلسطيني در نوار غزه ساكن مي باشند و حدود 5/ 2 ميليون نفر در محدوده كرانه غربي رود اردن و نزديك به 2/ 1 ميليون نفر عرب فلسطيني در سرزمين هاي سال 1948 (اسرائيل) زندگي مي كنند. سرزمين فلسطين همچنان در اشغال به سر مي برد اما هويت فلسطيني همچنان پويا، زنده و مقاوم است. يك دوره دو ساله مذاكرات سازش در سال 2000 و پس از گفت وگوهاي صلح كمپ ديويد به دليل زياده خواهي هاي طرف اسرائيلي و چشم پوشي از حقوق اصلي فلسطيني ها از جمله بازگشت كامل آوارگان و پايتختي بيت المقدس براي دولت فلسطيني و لزوم عقب نشيني كامل اسرائيل از

ص: 159

اراضي اشغال سال 1967، به شكست انجاميد كه به دنبال آن دومين انتفاضه مردم فلسطين معروف به انتفاضه الاقصي آغاز شد و 4 سال به طول انجاميد. متأسفانه طي چند دهه اخير بين نيروها و جريانات فلسطيني اختلافات و تفاوت نظرهايي مشاهده گرديده است كه به آرمان آزادي فلسطين لطمه زده است. جدال هاي فرسايشي جنبش فتح، به عنوان قديمي ترين نيروي سياسي و اجتماعي فلسطيني، با جنبش مقاومت اسلامي حماس در مورد نوع نگاه به اسرائيل و تسلط بر حكومت خودگردان همچنان ادامه دارد.

فتح و حماس هر دو ادعاي حمايت از آرمان فلسطين را دارند و طرف ديگر را به عدول از اين آرمان متهم مي نمايند.

آنچه پس از دهه ها اشغالگري و تجاوز و ترور مشخص گرديده است آن است كه اسرائيل محكوم و مجبور به پايان اشغال و تجاوز است.

رژيم اسرائيل كه از بدو تشكيل خود تاكنون همواره دغدغه بقا و نابودي داشته است، براي حفظ يك كشور يهودي بر آن است تا با واگذاري بخش هايي از اراضي اشغالي 1967، و تحميل خواست هاي خود به فلسطيني ها، از تشكيل يك كشور مستقل فلسطيني ممانعت كند.

مسائل كليدي و لاينحل همچنان باقي مانده است: مسأله آواراگان، تعيين مرزها و سرنوشت بيت المقدس مسائلي مي باشند كه باعث استمرار مناقشه فلسطيني- اسرائيلي شده اند.

ص: 160

ص: 161

الزهار و موسي ابومرزوق مي باشند.

ص: 162

انورسادات، رئيس جمهور پيشين مصر، گمان بر آن بود كه انسجام اسلامي و وحدت ملت هاي مسلمان در برابر رژيم اسرائيل كمرنگ شده است. امّا امام خميني با اعلام آخرين جمعه ماه رمضان به عنوان روز جهاني قدس، توطئه دشمنان را براي تضعيف اهميت و نقش فلسطين در جهان اسلام، نقش بر آب نمود. ايران از حركت مقاومت مردم فلسطين در طول انتفاضه اول و دوم حمايت كامل نموده است و حمايت هاي مادي و معنوي خود را از مردم فلسطين دريغ نكرده است.

ايران نسبت به روند صلح خاورميانه به دليل آن كه به حقوق اوليه فلسطيني ها توجهي نشان نمي داد و بستري براي استمرار سياست هاي اشغالگرانه اسرائيل بود، رويكردي اعتراضي نشان داد و با انتقاد از روند مذاكرات در طول دهه 90 ميلادي، حل بحران خاورميانه و پايان مناقشه خونين فلسطيني و اسرائيلي را در گرو انجام رفراندوم براي تعيين سرنوشت ساكنان اصلي، اعم از مسلمانان، يهوديان و مسيحيان مي داند.

ايران به دليل آن كه سازمان آزادي بخش فلسطين، دولت اسرائيل را به رسميت شناخت، نسبت به اين جنبش و رهبران آن موضع انتقادي داشته است، اما حمايت كامل خود را از جنبش حركت اسلامي حماس و جهاد اسلامي و ساير نيروهاي مقاوم و مبارز نشان داده است و پس از پيروزي قابل توجه و چشمگير حماس در انتخابات اوايل سال 2006 ميلادي هم، جمهوري اسلامي حمايت هاي سياسي و معنوي خود را از اين جنبش ادامه داده است.

در شرايط فعلي موضع رسمي جمهوري اسلامي حمايت از برگزاري

ص: 163

يك رفراندوم با حضور و مشاركت تمامي ساكنان سرزمين تاريخي فلسطين براي تعيين سرنوشت خود، بازگشت آوارگان فلسطيني و تشكيل دولت مستقل فلسطيني به پايتختي بيت المقدس مي باشد كه به طور صريح در مواضع رهبران و سياست مداران جمهوري اسلامي ايران به چشم مي خورد. ايران همواره از موضع انفعالي و همراه با رخوت و سستي برخي از سران كشورهاي عربي انتقاد نموده است و به همين خاطر روابط سياسي خود را طي دو دهه گذشته با مصر به حالت تعليق درآورده است.

موضع مدبرانه جمهوري اسلامي مبني بر تعيين سرنوشت سياسي فلسطين توسط ساكنان آن، رژيم اسرائيل را در حالتي انفعالي قرار داده است. ايران به دليل حمايت خود از جنبش هاي مبارز و آزادي بخش حماس و جهاد اسلامي از سوي رژيم اسرائيل و حامي اصلي آن آمريكا متهم به حمايت از تروريسم گرديده است.

ص: 164

احمد پاشا، سردار عثماني در عكا موفق شد سربازان فرانسوي را شكست دهد. حكومت عثماني ها بر فلسطين تا پايان جنگ جهاني اول و فروپاشي امپراتوري عثماني ادامه داشت.

با نقش آفريني تئودور هرتزل، رهبر صهيونيستي يهوديان، جنبش صهيونيستي متحول گرديد.

در طي دهه هاي 20، 30 و 40 ميلادي، سران يهودي در ارتباط نزديك با دولت بريتانيا مقدمات مهاجرت يهوديان و خريد زمين هاي اعراب محلي را به وجود آوردند.

در 29 نوامبر 1947، جامعه ملل با اكثريت آرا، رأي به تقسيم فلسطين داد و سرزمين تاريخي فلسطين را به دو كشور جداگانه يهودي و عربي تقسيم نمود و بيت المقدس را نيز تحت كنترل بين المللي درآورد.

در سال 1948، ارتش آزادي بخش عربي (لبنان، سوريه، عراق، مصر و اردن) به همراه اعراب محلي به اسرائيل حمله نمودند و جنگ اول اعراب و اسرائيل آغاز گرديد.

در حال حاضر سرزمين فلسطين همچنان در اشغال به سر مي برد اما هويت فلسطيني همچنان پويا، زنده و مقاوم است.

گروه ها و نيروهاي اصلي در فلسطين كه فعال هستند عبارتند از: جنبش فتح، جنبش مقاومت اسلامي- حماس-، جنبش جهاد اسلامي، جبهه خلق براي آزادي فلسطين (فرماندهي كل) به دبير كلي احمد جبرئل جبهه آزاديبخش فلسطين PLF، جبهه دموكراتيك براي آزادي فلسطين و جبهه مقاومت مردمي فلسطين.

ص: 165

جمهوري اسلامي، رژيم اسرائيل را رژيمي مجعول و نامشروع مي داند كه ناقض حقوق ساكنان اصلي سرزمين تاريخي فلسطين شده است.

ايران نسبت به روند صلح خاورميانه به دليل آن كه به حقوق اوليه فلسطيني ها توجهي نشان نمي داد و بستري براي استمرار سياست هاي اشغالگرانه اسرائيل بود، رويكردي اعتراضي نشان داد.

در شرايط فعلي موضع رسمي جمهوري اسلامي حمايت از برگزاري يك رفراندوم با حضور و مشاركت تمامي ساكنان سرزمين تاريخي فلسطين براي تعيين سرنوشت خود، مي باشد.

ص: 166

ص: 167

ص: 168

شمالي (الشمال) شامل 7 ناحيه عكار، طرابلس، زغرتا، بشري، البترون، الكوره و المينيه دانيه مي گردد، استان جنوبي (الجنوب) شامل صيدا، صور و جزين و استان جبل لبنان (جبل اللبنانيه) شامل جميل، كسروان، المتن، بعبدا، عاليه، و الشموف مي باشد.

پرچم لبنان به شكل يك درخت سدر سبزرنگ با پس زمينه سفيد در وسط با دو حاشيه قرمز در بالا و پايين مي باشد. بنا به ساختار خاص قومي و اجتماعي، لبنان ساختار و نظام سياسي ويژه اي دارد و قدرت سياسي در بين قوميت ها و مذاهب مختلف تقسيم گرديده است.

تا پيش از جنگ هاي داخلي در لبنان (1990- 1975)، لبنان كشور آرام و زيبايي بود و بيروت پايتخت آن به عروس خاورميانه شهرت داشت و درآمد كشور از بابت توريسم، كشاورزي و بانكداري، مطلوب ارزيابي مي گرديد. بيروت به نوعي پايتخت بانكي جهان عرب محسوب مي گرديد و «سوئيس خاورميانه» نيز از آن نام برده مي شد. زيبايي هاي طبيعي و امنيت مطلوب، موجبات جذب سرمايه هاي خارجي را تا پيش از جنگ هاي داخلي در لبنان فراهم آورده بود و بيروت از سوي برخي به پاريس خاورميانه نيز مشهور بود.

ص: 169

جمعيت لبنان مسلمان (سني، شيعه، دروزي و علوي) و 40 درصد مسيحي هستند (غالباً ماروني، ارتدوكس يوناني، كاتوليك يوناني، كليساي آشوري و ارضي) مي باشند.

لبنان داراي جمعيت كوچكي از كردها نيز مي باشد كه از مناطق شمالي سوريه و جنوب شرق تركيه مهاجرت نموده اند و بين 75 تا 100 هزار نفر تخمين زده مي شوند كه در مناطق سني نشين زندگي مي كنند. كردها طي سال هاي اخير توانسته اند شهروندي دولت لبنان را كسب نمايند. شيعيان (به تنهايي) بزرگ ترين فرقه در لبنان مي باشند.

حدود 16 ميليون نفر با نسب و اصالت لبناني در سراسر دنيا زندگي مي كنند. برزيل داراي بزرگ ترين جوامع لبناني است. آرژانتين، استراليا، كانادا، كلمبيا، فرانسه، انگليس، مكزيك، ونزوئلا و آمريكا داراي جوامع لبناني بزرگي هستند.

حدود 400 هزار نفر آواره فلسطيني نيز از سال 1948 در لبنان زندگي مي كنند.

ص: 170

مقدوني در جنگ با سپاهيان ايراني توانست پيروز گردد و شهر صور را پايتخت فنيقي ها قرار دهد. لبنان براي سده هاي متمادي تحت حاكميت ايراني ها، مقدوني ها، رومي ها، بيزانس، اعراب، صليبي ها و عثماني ها بود.

لبنان براي 400 سال در منطقه اي كه سوريه بزرگ ناميده مي شد، در قلمرو عثماني قرار داشت و پس از آن در طول جنگ جهاني اول تحت حاكميت فرانسه قرار گرفت.

در اول سپتامبر 1926، فرانسه، جمهوري لبنان را تشكيل داد. اين جمهوري قسمتي مجزا از سوريه بود و تحت تسلط فرانسوي ها قرار گرفت. در طول جنگ جهاني دوم، انگليس براي مقابله با آلمان نازي، نيروهايي به سوريه و لبنان اعزام نمود. در 26 نوامبر 1941، ژنرال چارلز دوژاله فرانسوي تحت فشارهاي داخلي و خارجي، استقلال لبنان از فرانسه را مورد شناسايي قرار داد و دو سال بعد در نوامبر 1943، پس از برگزاري انتخابات، دولت جديد لبنان آغاز به كار نمود و رسماً در 22 نوامبر 194، استقلال لبنان اعلام گرديد. آخرين نيروهاي فرانسوي در سال 1946، لبنان را ترك كردند. طبق يك توافق ملي نانوشته از سال 1943، رئيس جمهور از بين مسيحي ها و نخست وزير از ميان مسلمانان برگزيده مي شد.

در سال 1975، جنگ داخلي در لبنان آغاز گرديد و 15 سال به طول انجاميد و خسارات فراوان جاني، اقتصادي و سياسي برجاي گذاشت و لبنان را از يك كشور پيشرفته و غني به كشوري نيازمند و فقير مبدل

ص: 171

ساخت. آمار كشته شدگان در جنگ داخلي بين 150 تا 200 هزار نفر برآورد شده است. جنگ در سال 1990، با امضاي قرارداد صلح طائف پايان پذيرفت.

در طول جنگ، مبارزان و اعضاي سازمان آزادي بخش فلسطين (كه پس از جمعه سياه در سپتامبر 1972، از اردن خارج و در لبنان مقيم بودند)، از لبنان براي حمله به اسرائيل استفاده مي نمودند. لبنان دو بار طي سال هاي 1978 و 1982 مورد تجاوز و اشغال اسرائيل قرار گرفت. اسرائيل تا سال 2000، قسمت هاي بزرگي از جنوب لبنان را در اختيار داشت و پس از آن مجبور به خروج از لبنان گرديد.

عقب نشيني نيروهاي اسرائيلي محصول مقاومت جنبش مقاومت اسلامي حزب الله لبنان بود كه به عنوان نيروي نظامي، سياسي و اجتماعي مهم و تأثيرگذار در سال 1982 تأسيس گرديده بود. اسرائيل براساس قطعنامه 425 شوراي امنيت مي بايست از لبنان خارج گردد اما 18 سال اشغالگري را ادامه داد. مزارع شعبا همچنان در اشغال اسرائيل است.

ص: 172

واضحي است از فرهنگ جاري در لبنان: آميزه اي از فرهنگ مسلمانان، مسيحي ها، اعراب و ارمني ها.

اما غيراعراب در لبنان در محيطي متولد و رشد مي كنند كه يك محيط ديالكتيك كاملًا عربي است. زبان، موسيقي، هنر و ديگر مسائل مربوط به حوزه فرهنگ اگرچه متفاوت اما در كنار هم و با تسامح در حال تعامل هستند. جوان امروز لبناني اگرچه ظاهري غربي و مدرن دارد و با سنت هاي خاورميانه اي متفاوت مي باشد؛ اما به لبنان متحد همچنان وفادار است. فرهنگ جاري در لبنان تبلوري از فرهنگ چند هزار ساله فينيقي ها، يوناني ها، آشوري ها، ايراني ها، رومي ها، اعراب و ترك هاي عثماني مي باشد و طي چند دهه اخير فرهنگ فرانسوي نيز به اين مجموعه اضافه گرديده است.

لبنان بزرگراهي است كه اروپا را به خاورميانه و جهان عرب را به دنياي غرب متصل مي نمايد و زبان رسمي لبنان عربي و فرانسوي است.

ص: 173

انتخاب مي شود. پارلمان لبنان داراي 128 كرسي است كه به طور مساوي بين مسيحيان و مسلمانان تقسيم شده است. اين توافق حاصل قرارداد طائف (1990) مي باشد كه به جنگ هاي داخلي در لبنان پايان داد. تا قبل از اين توافق سهم مسيحيان در قدرت سياسي بيشتر از مسلمانان بود.

انتخابات پارلماني هر چهار سال يك بار برگزار مي شود و فرد معرفي شده از جانب حزب يا ائتلاف پيروز نخست وزير خواهد شد. رئيس جمهور لبنان براي يك دوره 6 ساله توسط پارلمان برگزيده مي شود. اما اين مسأله با تمديد يك دوره 3 ساله رياست جمهوري الياس هراوي (1995) و اميل لحود (2004)، رعايت نگرديد.

تقسيم قضايي لبنان تابع قوانين ناپلئوني (نظام قضايي فرانسه) مي باشد، اما هر كدام از مذاهب مختلف دادگاه هاي خاص خود را در مورد قوانين مربوط به ازدواج، طلاق و … دارا مي باشند.

ص: 174

لبنان در اين دوره شاهد رشد و شكوفايي اقتصادي بود. طوفان سياسي بر لبنان در سپتامبر سال 2004، با تمديد دوره سه ساله رياست جمهوري اميل لحود توسط پارلمان لبنان آغاز گرديد. مخالفان تداوم رياست جمهوري وي، پارلمان را تحت نفوذ و هدايت سوريه مي پنداشتند و دمشق را در تصميم پارلمان دخيل مي دانستند.

با تصويب قطعنامه 1559 شوراي امنيت و مداخلات آشكار آمريكا و فرانسه و افزايش فشارهاي داخلي و خارجي به سوريه، تحولات به گونه اي ديگر در حال حركت بود. ترور رفيق حريري، نخست وزير، در 14 فوريه سال 2005، نقطه عطفي در درگيري ها و رويارويي هاي سياسي در لبنان بود. اگرچه دو گروه لبناني با دو ايده و نگرش سياسي متفاوت تا به حال از رويارويي هاي مستقيم نظامي و مسلحانه خودداري نموده اند اما شرايط در لبنان همچنان ملتهب و ناآرام است.

با آغاز اعتراضات خياباني هواداران گروهي كه به گروه 14 مارس معروف شده اند، ارتش سوريه پس از 29 سال حضور نظامي مجبور به ترك لبنان گرديد.

با انتخابات پارلماني در لبنان، گروه مخالفان حضور و نفوذ سياسي سوريه در ائتلاف گروه المستقبل به رياست سعد حريري (فرزند نخست وزير مقتول) و وليد جنبلاط (رهبر حزب سوسياليست ترقي خواه)، موفق شدند اكثريت (نه چندان محكم) را به دست آورند. گروه حريري- جنبلاط كه از حمايت بخشي از مسيحيان لبنان نيز برخوردار بود، نتوانست اكثريت را به دست آورد. در مقابل گروه مخالفان

ص: 175

ائتلاف حاكم، شامل جنبش حزب الله و امل و گروه ميشل عون (جريان ملي آزاد)، توانستند يك بلوك نسبتاً قوي و بزرگ را در پارلمان به دست آورند. جدال دو گروه در لبنان، فراتر از مجادلات روزمره طبيعي است و نشانگر رويارويي و تقابل دو ديدگاه، نگرش و طرز تفكر است.

شوراي امنيت با صدورقطعنامه اي پس از ترور حريري، كميسيون تحقيقي را مسؤول شناخت عوامل ترور وي نموده است. كميسيون مذكور در گزارش اوليه خود مقامات اطلاعاتي و امنيتي سوريه را مسبب ترور حريري دانست اما گزارش نهايي خود را منتشر نساخته است.

پس از ترور حريري اعتراضات مخالفان حضور نظامي سوريه تا چند هفته برگزار گرديد كه رسانه هاي غربي سعي نمودند با شبيه سازي انقلاب نارنجي در اوكراين اين تظاهرات را محلي براي نمايش مخالفت عموم مردم با حزب الله، سوريه و ايران قرار دهند كه البته در اين كار موفق نشدند.

گروه حاكم 14 مارس و حاميان خارجي اش (فرانسه، آمريكا و عربستان)، با اتهام ارتباط حزب الله با سوريه و ايران و به بهانه لزوم خلع سلاح گروه هاي شبه نظامي، به دنبال آن بودند كه حزب الله را به حاشيه ببرند. اشتباه گروه حاكم 14 مارس و حاميان اش نيز بر اين استوار بود كه به جايگاه نقش، توان تأثيرگذاري و سهم گروه حزب الله بي توجه بودند و از جريان ترور حريري به عنوان ابزاري براي به حاشيه بردن حزب الله سوء استفاده كردند.

حزب الله علاوه بر آن كه نمايندگي بخش عظيمي از شيعيان لبنان را

ص: 176

برعهده دارد، به دليل داشتن كارنامه درخشان در مقابله با اسرائيل كه منتهي به خروج ارتش اسرائيلي در مي 2000 شد؛ و اخيراً شكست دادن هيمنه و قدرت ارتش در جنگ 33 روزه، در بين افكار عمومي لبنان از مقبوليت بيشتري برخوردار است.

خلع سلاح جنبش مقاومت تا وقتي كه يك تكه از خاك لبنان همچنان در اشغال باشد و تهديدات اسرائيل وجود داشته باشد ميسر نخواهد بود. علاوه بر اين، دبيركل حزب الله، خلع سلاح جنبش را به تشكيل يك دولت و ارتش قوي، كارآمد و پاك منوط دانسته است.

حزب الله اينك داراي 14 كرسي در پارلمان لبنان است و دو وزير نيز در كابينه دارد.

ص: 177

زمان به بعد سيدحسن نصرالله دبيركل حزب الله شده است. مناطق نفوذ و حضور هواداران حزب الله بيشتر در مناطق جنوب و بقاع (مشرق لبنان) و عاليه (در استان جبل لبنان) مي باشد؛

- جنبش امل به دبيركلي نبيه بري كه سال هاست رياست مجلس لبنان را در اختيار دارد. جنبش امل نيز بخشي از بدنه شيعيان لبنان را نمايندگي مي كند. جنبش امل در ارتباط و نزديكي كاملي با حزب الله مي باشد.

ص: 178

به عنوان يك نيرو و جنبش عربي، شمال اسرائيل و به ويژه شهر مهم و اقتصادي حيفا را در ترس و ناامني فرو برد. نتيجه جنگ شكست هيمنه ارتشي بود كه تا پيش از اين عمليات ادعاي شكست ناپذيري داشت.

جدال هاي سياسي در لبنان كماكان در جريان است و تشكيل دادگاه ترور حريري و انتخاب رئيس جمهور تازه براي لبنان، صحنه سياسي را همچنان ملتهب نگه داشته است. به دليل التهاب سياسي موجود در لبنان و عدم اجماع نيروهاي سياسي بر سر موضوعات اختلافي، لبنان چند ماه بدون داشتن رئيس جمهور اداره مي گرديد.

ص: 179

از جنبش مقاومت اعلام كرده است و علاوه بر حمايت مسلحانه نيروهاي مبارز حزب الله عليه اسرائيل، خواستار نقش آفريني بيشتر حزب الله در عرصه هاي اجتماعي و سياسي نيز گرديده است. جمهوري اسلامي تا به حال به دليل حمايت از جنبش مقاومت اسلامي از سوي آمريكا و صهيونيسم جهاني متهم به حمايت از تروريسم گرديده است.

پس از جنگ 33 روزه و موفقيت حزب الله و ناكام گذاشتن اسرائيل در دستيابي به اهداف اش و شكستن هيمنه و هيبت ارتشي كه تا پيش از اين داعيه شكست ناپذيري داشت، حزب الله به چهره اي مطلوب بين افكار عمومي لبنان و منطقه تبديل شده است. امروز حزب الله به عنوان يك نيروي اجتماعي- سياسي تأثيرگذار و نقش آفرين توانسته است منافع كلي جهان اسلام را ارتقاء بخشد.

روابط ايران با جنبش امل نيز طي چند دهه اخير روابط نزديك و خوبي بوده است.

ص: 180

ژنرال چارلز دوژاله فرانسوي تحت فشارهاي داخلي و خارجي، در نوامبر 1943، پس از برگزاري انتخابات، رسماً استقلال لبنان اعلام گرديد.

لبنان دو بار طي سال هاي 1978 و 1982 مورد تجاوز و اشغال اسرائيل قرار گرفت.

عقب نشيني نيروهاي اسرائيلي محصول مقاومت جنبش مقاومت اسلامي حزب الله لبنان بود كه به عنوان نيروي نظامي، سياسي و اجتماعي مهم و تأثيرگذار در سال 1982 تأسيس گرديده بود.

لبنان را مي توان يك تقاطع و چهارراه بين دو فرهنگ غرب و شرق دانست. آميزه اي از فرهنگ مسلمانان، مسيحي ها، اعراب و ارمني ها.

سيستم سياسي در لبنان پارلماني است. نظام پارلماني در لبنان متأثر از وضعيت فرقه اي، اجتماعي و مذهبي خاص اين كشور مي باشد.

احزاب سياسي لبنان عبارتند از: گروه المستقبل؛ حزب سوسياليست ترقي خواه؛ جنبش ميهني آزاد؛ جنبش مقاومت اسلامي، حزب الله و جنبش امل.

جنگ 33 روزه بين حزب الله و ارتش اسرائيل با حمله نيروهاي حزب الله به يك پايگاه اسرائيلي در مرز لبنان و اسرائيل آغاز گرديد. با تصويب قطعنامه 1701، آتش بس اعلام گرديد و روز 14 اوت 2005، جنگ پايان پذيرفت.

موضع رسمي جمهوري اسلامي همواره بر حفظ ثبات، تماميت ارضي و وحدت تمامي نيروهاي لبناني بوده است. جمهوري اسلامي به دليل

ص: 181

حمايت از جنبش مقاومت اسلامي از سوي آمريكا و صهيونيسم جهاني متهم به حمايت از تروريسم گرديده است.

ص: 182

ص: 183

هواي آن در كناره ها و نواحي جنوب غربي معتدل و مرطوب (مديترانه اي)، و در ساير نقاط گرم و خشك است. بلندترين نقطه آن از دريا، جبل شيخ با متر ارتفاع است. از رودهاي مهم آن مي توان به فرات، خابور، عاصي، عفرين، قوين و دجله اشاره داشت كه رود فرات، با/ كيلومتر طولاني ترين آن ها و حدود نيمي از آن در تركيه و عراق جاري است. بندرهاي مهم سوريه عبارت اند از لاذقيه، طرطوس و بانياس كه در كنار درياي مديترانه واقع شده اند.

ص: 184

سوريه در قلب خاورميانه واقع شده و هم مرز با تركيه، عراق، اردن، فلسطين اشغالي و لبنان است. اكثر جمعيت، در سواحل درياي مديترانه كه حاصل خيزترين مناطق سوريه هستند، و نيز در نواحي شمال شرقي كه توسط رودهاي فرات و «اورونته» آبياري مي شوند، سكونت دارند. مناطق جنوبي كشور، كوهستاني و مناطق شرقي، صحرايي است. نواحي ساحلي داراي آب و هواي مديترانه اي با تابستان هاي گرم وخشك، و زمستان هاي معتدل و مرطوب مي باشد. ميانگين حرارت به 43 درجه سانتي گراد، و ميانگين بارش، به 40 سانتي متر در سال بالغ مي شود.

كشور سوريه داراي استان است. شهر دمشق نيز خود يك استان به شمار مي آيد. دمشق بزرگ ترين شهر و پايتخت سوريه است. حلب دومين شهر پرجمعيت سوريه است. ديگر شهرهاي مهم و پرجمعيت سوريه عبارت اند از: لاذقيه، حمص، حماه، دير الزور و معره النعمان. در نقشه هاي دولت سوريه استان ختاي نيز كه اكنون جزو خاك تركيه است از خاك سوريه به شمار مي آيد. بلندي هاي جولان كه جزو خاك سوريه مي باشد امروزه در تصرف كشور اسرائيل است.

ص: 185

ص: 186

ص: 187

و بيشتر در نواحي شمال شرقي و شمالي كشور زندگي مي كنند. همچنين در اين كشور اقليت هاي زباني كوچك آرامي (آشوري) و ارمني نيز زندگي مي كنند.

در آمد سرانه اين كشور دلار آمريكا (حسب گزارش سال بانك جهاني) و اميد به زندگي در اين كشور سال براي مردان و سال براي زنان است.

وضعيت كردها در سوريه نسبت به ديگر كشورها ناگوارتر گزارش شده است. اين اتهام در مورد حكومت بعثي سوريه، كشوري كه محل سكونت اقوام و گروه هاي زباني متفاوت است، مطرح است كه تنها يك هويت مي شناخت و آن هويت عربي بود. موجوديت جامعه دو ميليوني كردها (و به قول منابع محلي الي ميليوني)، كه 0 درصد ساكنين سوريه را تشكيل مي دهند، همواره از جانب حكومت حافظ اسد انكار مي شد. اين گروه همانند تركيه و عراق در سوريه هم بزرگ ترين گروه اقليت نژادي به شمار مي روند. با ظهور بشاراسد برخي اقدامات اصلاحي در اين مسير صورت گرفته است.

عليرغم اين كه نواحي كردنشين آن فقيرترين قسمت هاي اين كشور است، در سال حكومت سوريه حق شهروندي صدها هزار تن از كردها را سلب نمود و حتي آنان را از آمار كشور نيز حذف كرد، كه البته اين تعداد، اكنون پس از گذشت بيش از سال افزايش يافته است. اين تعداد از كارت شناسايي ملي (ID) محرومند كه براي ضروري ترين، ابتدايي ترين و حياتي ترين نيازهاي خود همچون تحصيل، معالجه و

ص: 188

غيره … ضروري است. اصلاح اين امور در دوره بشاراسد مورد توجه قرار گرفت، چنان كه در ژانويه، برخي منابع اعلام داشتند كه سوريه قصد بازگرداني حق شهروندي به افراد نامبرده رادارد.

بعد از اين كه حافظ اسد، رهبر حزب بعث، در سال، به سمت رئيس جمهوري سوريه رسيد، سركوب و خفقان كردها و ديگر اقليت هاي اين كشور، به طور قابل ملاحظه اي تشديد يافت. بعثي هاي سوريه عملياتي مشابه و هم زمان با صدام حسين رهبر حزب بعث عراق و رئيس جمهور وقت اين كشور كه در كردستان عراق انجام مي داد و حملات يا عمليات تعريب (عربي كردن منطقه) ناميده مي شد را شروع كردند.

در مارس به دنبال يك مسابقه محلي فوتبال در شهر كردنشين قامشلي، نيروهاي نظامي سوريه به سركوب و كشتار مردم اين شهر پرداختند كه منجر به چندين روز درگيري ميان مردم و نيروهاي مسلح حكومتي شد و بيش از كشته و صدها مجروح به جاي گذاشت و شمار بيشتري نيز بازداست و روانه زندان ها شدند.

با وفات حافظ اسد در سال ميلادي فضاي سياسي سوريه به سوي تجربه اصلاحات در داخل از سوي بشاراسد پيش رفت و از آن جمله صدها زنداني آزاد شدند. اصول متصلب عقيدتي و حزبي نيز تعديلاتي به خود پذيرفتند. اما فشارهاي بين المللي كاستي نگرفت و اين عمدتاً به خاطر حاكميت شديد دولت بر همه عرصه ها و از جمله عرصه هاي سياسي و اقتصادي بود. با اين حال سوريه توانست در سال

ص: 189

، هنگام حمله آمريكا به عراق، به بهبود روابط خود با آمريكا بپردازد. اما در سال، پس از قتل رفيق حريري، روابط سوريه و آمريكا و به تبع آن روابط سوريه و غرب مجدداً دچار بحران شد. سوريه هم در زمان حافظ اسد هم در زمان بشار، اصلي ترين كشور عرب بود كه در برابر اسرائيل صف آرايي كرده بود و همين، رمز جايگاه ويژه سوريه در ميان ديگر كشورهاي عرب است. به همين دليل سوريه با ايران با ثبات ترين روابط را در ميان ديگر كشورهاي جهان دارد.

ص: 190

مسلمانان اين كشور 6 درصد جمعيت اين كشور را تشكيل مي دهند و مسيحيان كه/ 3 درصد از جمعيت آن را به خود اختصاص مي دهند، اقليت نسبتاً چشمگيري در اين كشور مي باشند. حدود پنج هزار يهودي نيز در دمشق و اطراف آن زندگي مي كنند.

ص: 191

سوريه پس از آغاز جنگ ايران و عراق روابط خود را با عراق به پايين ترين سطح ممكن رساند و از ايران حمايت كرد.

ص:192

ص: 193

ص: 194

گاهي اين كشور را سكونت گاه خويش نموده و يا آن را در معرض تاخت و تاز قرار داده اند، نشانه هايي از تمدن خاص خويش را براي اعصار بعدي به يادگار گذاشته اند.

با تصرف شام در سال سيزده يا شانزده هجري به وسيله سپاه اسلام، فرهنگ اين دين جديد بر تمدن هاي چندين سده اقوام مذكور غلبه يافت. در قرن هاي پنجم و ششم هجري كه مقارن با جنگ هاي صليبي بود، حكام بسيار مقتدر و دينداري در اين كشور بر اريكه سلطنت نشسته و پرچم جهاد عليه صليبي ها و روميان را برافراشتند. كساني چون نورالدين محمود زنگي شهيد، سلطان صلاح الدين ايوبي، ملك عادل ايوبي، ملك ظاهر بيبرس البندقداري، سيف الدوله حمداني و … كه نه تنها امور جنگي و نظامي را در راس اقدامات خود قرار دادند بلكه علاوه بر ايجاد پايگاه هاي نظامي، به ساخت قلعه ها، حفر خندق ها و …

پرداختند كه امروزه وجود صدها اثر تاريخي از آن دوران بيانگر اين مدعاست. در قرون بعدي هم مماليك و سرانجام تركان عثماني پس از استيلا بر اين سرزمين، سياست پيشگامان خود را تداوم بخشيده و ضمن حفاظت و بازسازي آن آثار اسلامي، به احداث بناهاي ديگري نيز پرداختند.

ص: 195

سرزمين ساكن و حكومتي در آن تشكيل دادند كه تا سال قبل از ميلاد دوام آورد.

در اواخر قرن يازدهم قبل از ميلاد، قوم ديگري به نام آرامي در اين كشور مستقر شدند. در سال ميلادي، پس از تجزيه دولت روم به روم شرقي و غربي، اين كشور جزو قلمرو و شاهنشاهي روم شرقي (بيزانس) قرار گرفت. به تدريج استيلاي بيزانس بر سوريه ضعيف شد تا اين كه در قرن اول هجري (هفتم ميلادي)، در زمان خلافت ابوبكر، خالد بن وليد، مأمور تصرف آن گرديد.

ص: 196

ص: 197

پس از بعثت پيامبر اسلام، دو جنگ به نام هاي سريه موته و غزوه تبوك بر ضد روميان در منطقه شامات درگرفت. پس از رحلت پيامبر اكرم (ص)، شام در سال چهاردهم هجرت در عصر خلافت ابوبكر فتح شد و باقي مناطق نيز به مرور زمان در عصر خلافت عمر تصرف شد. پس

ص: 198

از فتح شام، حكومت آن جا به معاويه بن ابي سفيان واگذار شد. وي از آن تاريخ تا سال 35 قمري از سوي خلفاي سه گانه حاكم بود تا اين كه در سال 35 با خلافت امام علي، از حكمراني شام عزل شد، اما او زير بار نرفت و اين نزاع به جنگ صفين منتهي شد. پس از شهادت امام علي (ع)، معاويه با نيرنگ به حكومت رسيد و شام را مركز حكومت امويان قرار داد و تا سال 127 قمري پايتخت باقي ماند. از آن پس عباسيان، حمدانيان، فاطميان مصر، سلاجقه و عثمانيان بر آن ديار حكومت كردند تا اين كه در قرون اخير پس از سلطه غربيان، اين سرزمين از هم متلاشي و به چند كشور عربي تقسيم شد.

ص: 199

آغاز شده بود. در پايان جنگ جهاني اول و شكست عثماني، امير فيصل بن حسين (كه بعدها پادشاه عراق شد)، از سوي كنگره مردم سوريه به پادشاهي اين كشور انتخاب گرديد. در سال ميلادي با حكومت وي، موقعيت و مركزيت سياسي دمشق تثبيت گرديد. در سال، نيروهاي فرانسه و متفقين، اين كشور را به تصرف خود درآوردند و سوريه و لبنان با رأي جامعه ملل، تحت قيموميت فرانسه قرار گرفتند. در سال، لبنان از سوريه تجزيه و كشوري جداگانه شد.

پس از مذاكرات طولاني در سالهاي و، توافق هايي براي تأسيس سوريه خودمختار به عمل آمد. با سقوط فرانسه به دست آلمان در جنگ جهاني دوم، سوريه تحت قيموميت دولت فرانسه آزاد يا ويشي در آمد. در سال م، نيروهاي انگليس و فرانسه آزاد، سوريه را اشغال كردند. در همين سال سوريه استقلال خود را اعلام كرد و ژنرال كاترو، فرمانده نيروهاي فرانسه آزاد، استقلال و سپس تأسيس جمهوري سوريه را در شانزدهم سپتامبر م اعلام كرد و شيخ تاج الدين حسني، رئيس جمهور شد. با اين وجود استقلال سوريه تا سال 1944، عملًا محقق نشد.

در سال، پس از جنگ با اسرائيل، قسمتي از خاك سوريه- از جمله ارتفاعات جولان (گولان) و بخشي از قنيطره- به تصرف اسرائيل درآمد. سرانجام در سال، ارتشبد حافظ اسد با كودتايي قدرت را به دست گرفت و به رياست جمهوري انتخاب شد.

در سال م، سوريه دوباره در جنگ اعراب و اسرائيل شركت كرد و خسارات زيادي بر اسرائيل وارد آورد. در حال حاضر (2007)،

ص: 200

رياست جمهوري بر عهده بشاراسد، فرزند حافظ اسد است. فرزند ديگر وي ملقب به اباباسل، كه همه مقدمات براي جانشيني او به قدرت آماده بود در يك سانحه كشته شد.

ص: 201

ص: 202

تصرف اسرائيل درآمد.

در سال م، سوريه دوباره در جنگ اعراب و اسرائيل شركت كرد و خسارات زيادي بر اسرائيل وارد آورد. در حال حاضر (2007)، رياست جمهوري بر عهده بشاراسد، فرزند حافظ اسد است.

ص: 203

ص: 204

ص: 205

جمعيت مصر تنها در/ درصد از اين سرزمين ساكن هستند. اهميت نقش مصر در طول تاريخ به دليل موقعيت ژئوپليتيكي و استراتژيكي اين منطقه بوده است. كانال سوئز كه درياي مديترانه را به درياي سرخ و اقيانوس هند متصل مي سازد، در واقع كانال ارتباطي بين شرق و غرب دنيا تلقي مي گردد و آسيا، آفريقا و اروپا را به هم وصل مي كند.

به غير از حاشيه دره رود نيل، سرزمين مصر بيابان و ماسه زار مي باشد و طوفان هاي شني مشخصه صحراي مصر است. قسمت هاي بياباني مصر شامل بيابان صحرا(Sahara) و بيابان ليبي مي باشد. از بيابان هاي مصر در مصر باستان به عنوان سرزمين قرمز ياد مي شد كه پادشاهي مصر را از جانب تهديدات جبهه غربي محافظت مي نمود. شهرهاي اصلي و مهم مصر شامل اسكندريه، آسوان، آسوت، قاهره، المحله، الكبري، حقد، لور، پورت سعيد، شرم الشيخ، سوئز و المينا مي باشد.

مصر عموماً منطقه كم باراني است و در مناطق جنوب قاهره متوسط بارندگي سالانه حدود تا ميلي متر مي باشد. بالاترين ميزان بارندگي سالانه متعلق به قسمت هاي كوچكي از نوار ساحل شمالي است كه به ميلي متر در سال مي رسد. به جز مناطق ساحلي درياي سرخ، ساحل مديترانه و ساحل رود نيل از آب و هواي نسبتاً معتدلي برخوردار است و بادهاي منطقه شمالي از مديترانه به اعتدال هوا كمك مي كند. افزايش سطح آب دريا باعث مشكلاتي در ساحل مديترانه گرديده است و مي تواند در آينده تبعات و مشكلات اجتماعي و اقتصادي براي مصر به دنبال داشته باشد.

ص: 206

ص: 207

مسيحي ها تا درصد جمعيت مصر را شامل مي شوند كه بيش از درصد آن ها پيروان كليساي ارتدوكس قبطي اسكندريه مي باشند. اقليت هاي ديگر مسيحي شامل كليساي كاتوليك قبطي، كليساي انجيلي قبطي، كليساي ارتدوكس يوناني، كليساي كاتوليك رومي، كليساي كاتوليك ارمني و … مي باشند.

بر طبق قانون اساسي مصر هيچ كدام از قوانين كشور نبايد مغاير قوانين شريعت اسلام باشد. فرقه حنفي، خط غالب فكري اسلام سني در مصر مي باشد و وزارت اوقاف بر تمامي مساجد و روحانيون نظارت دارد. امامان جماعت و جمعه در دانشگاه الازهر آموزش مي بيند و اين دانشگاه به عنوان مركز فكري مسلمانان در مصر محسوب مي شود و مفتي هاي الازهر داراي حق صدور فتاواي مذهبي در مورد موضوعات مختلف مي باشند.

دانشگاه الازهر مصر يكي از قديمي ترين مراكز علمي جهان اسلام محسوب مي شود و تأثيرات فكري و علمي فراواني در دنياي اسلام بر جاي گذارده است. از ديگر مؤسسات مذهبي مطرح مصر مي توان كليساي ارتدوكس قبطي اسكندريه را نام برد كه ميليون مسيحي را در جهان، تحت تعاليم خود دارد.

آزادي هاي مذهبي در مصر تحت تأثير فعاليت هاي اسلام گرا و سياست هاي دولت مصر در نوسان بوده است. مسيحيان قبطي پس از كودتاي جمال عبدالناصر، بيش از گذشته به حاشيه رفتند.

ص: 208

مسيحي هاي قبطي داراي محدوديت هايي براي استخدام در مراكز عمومي و امنيتي هستند و تحت تبعيض هاي اجتماعي قرار مي گيرند و با وجود جمعيت تا درصدي نتوانسته اند، حقوق مدني و سياسي بالايي به دست آورند.

وزير از وزير در كابينه مصر قبطي هستند و از فرمانداري، تنها يك فرمانداري در اختيار قبطي هاست. مصر يكي از قديمي ترين جوامع يهودي را دارا مي باشد. غالب يهوديان مصر در اواخر قرن نوزده و اوايل قرن بيستم از عثماني و اروپا به مصر وارد شدند، اما پس از بحران سال كانال سوئز و جنگ مصر و اسرائيل، تعداد زيادي از يهوديان توسط جمال عبدالناصر از مصر اخراج شدند.

ص: 209

نوبل بودند. كشور مصر در عرصه هاي هنري (آرشيتكت، موسيقي و برگزاري جشنواره ها و كارناوال هاي مذهبي) نيز در جهان عرب و شمال آفريقا شهره مي باشد. قاهره به پايتخت فرهنگي جهان عرب نيز مشهور است.

مصر زادگاه و مهد نخستين تمدن هاي بشري بوده است و آثار سكونت بشر در كنار رودنيل يافت شده است. پس از تغييرات آب و هوايي در حدود سال قبل از ميلاد و تشكيل بيابان هاي مركزي و غربي (صحرا)، جمعيت مصر به حاشيه رود نيل عزيمت نمودند. مهاجرت به سوي رود نيل باعث گسترش و رونق كشاورزي، اقتصاد و مظاهر تمدن گرديد. تاريخ موجود اولين فرمانروايان مصر به سال قبل از ميلاد برمي گردد كه اهرام ثلاثه و مجسمه ابوالهول ميراث تاريخي و باستاني آن دوران است. با شكست آخرين فرعون (نكتانبو دوم) در سال قبل از ميلاد، توسط امپراتور ايران، دوره فراعنه در مصر پايان پذيرفت. پس از اين شكست، مصر توسط يوناني ها و رومي ها بار ديگر سقوط كرد و به مدت سال تحت حاكميت امپراتوري هاي خارجي قرار گرفت، قبل از اين كه مصر به جزيي از قلمرو بيزانس درآيد. مسيحيت توسط سنت مارك در قرن اول ميلادي به مصر آورده شد. در سال ميلادي، كليساي قبطي مصر تأسيس گرديد.

امپراتوري بيزانس (روم شرقي) توانست با شكست لشكر ايران مجدداً كنترل مصر را در قرن هفتم ميلادي در اختيار گيرد. اما در سال ميلادي (قرن اول هجري)، مصر به تصرف اعراب مسلمان درآمد و قوانين

ص: 210

اسلامي توسط خليفه مسلمانان بر تمامي خاك مصر به مدت قرن اعمال گرديد. (اين دوره شامل خلافت فاطميون مصر نيز مي شود).

با پايان حكومت ايوبيان، مملوكيان (جانشين ايوبي ها) در قرن هفتم هجري (ميلادي) كنترل مصر را در دست گرفته و فرمانروايي آن ها بر مصر تا سال ميلادي كه ترك هاي عثماني بر مصر مسلط شدند ادامه يافت.

حمله فرانسه به مصر تحت رهبري ناپلئون در، تأثيرات عظيم اجتماعي و فرهنگي بر جاي گذاشت و مصري ها مبارزات خود عليه فرانسوي ها را آغاز نمودند. در اين دوره مصر شاهد جنگ هاي داخلي بين ترك هاي عثماني، مملوكيان و آلبانيايي ها با نيروهاي فرانسوي بود كه در نهايت محمدعلي پاشا كنترل مصر را در اختيار گرفت. او در سال ميلادي، فرمانرواي مصر شد و تحت رهبري او اصلاحات در عرصه هاي كشاورزي و صنعتي آغاز گرديد.

پس از تكميل حفر كانال سوئز در توسط خديو اسماعيل، مصر به محور مهم حمل و نقل دريايي جهان تبديل گرديد. به دليل بدهي مالي سنگين مصر به قدرت هاي اروپايي، در سال، بريتانيا كنترل دولت مصر را به بهانه حمايت از منابع مالي بريتانيا به خصوص در كانال سوئز به دست گرفت و نيروهاي نظامي خود را به اسكندريه و منطقه حاشيه كانال اعزام كرد. پس از شكست ارتش مصر نيروهاي انگليسي به قاهره رسيدند و دولت ملي را بركنار نمودند؛ اما عملًا تا سال، مصر يكي از استان هاي امپراتوري عثماني محسوب مي گرديد.

ص: 211

تحركات اعتراضي مردم مصر عليه انگليسي ها در طي سال هاي پس از جنگ اول جهاني ادامه داشت و در نهايت در فوريه، استقلال كشور مصر از سوي انگلستان اعلام گرديد و قانون اساسي مصر در سال، بر مبناي سيستم پارلماني تصويب شد. در سال با انعقاد پيمان مصر- انگلستان بار ديگر زمينه ادامه مداخلات سياسي و استمرار حضور نيروهاي نظامي انگليس فراهم آمد. تسلط انگلستان بر امور كشور باعث ايجاد اعتراضاتي شد كه منجر به كودتاي افسران آزاد عليه ملك فاروق، پادشاه مصر شد. در ژوئن جمهوري عربي مصر اعلام و جمال عبدالناصر (رهبر جنبش افسران آزاد) به عنوان اولين رئيس جمهور مصر برگزيده شد و به طور رسمي در ژوئن استقلال كامل مصر از بريتانيا اعلام گرديد.

اقدام ناصر در ملي كردن كانال سوئز در سال بحران كانال سوئز و جنگ بين مصر و دول غربي و اسرائيل را به دنبال داشت. سال پس از جنگ و اشغال صحراي سينا توسط اسرائيل، ناصر در گذشت و جانشين وي انور سادات بر خلاف ناصر رويكرد مثبت تري نسبت به ايالات متحده و غرب داشت تا به شوروي كه از متحدين مصر در آن زمان به حساب مي آمد.

در جنگ، علي رغم موفقيت اوليه ارتش مصر، در نهايت جنگ با حمايت كامل غرب از اسرائيل، با شكست مصر و سوريه پايان يافت. سادات در ديداري تاريخي در سال از بيت القدس، زمينه ساز انعقاد پيمان صلح كمپ ديويد در سال و صلح با اسرائيل شد. صلح مصر

ص: 212

و اسرائيل ضربه اي سنگين به انسجام و اتحاد جبهه عربي در قبال اسرائيل بود و به دنبال آن مصر از اتحاديه عرب اخراج شد. سادات در توسط خالد اسلامبولي يك مبارز اسلام گرا ترور شد. از آن تاريخ تاكنون حسني مبارك به عنوان رئيس جمهور مصر بر مسند قدرت مصر تكيه زده است.

ص: 213

محدود كننده براي ساير احزاب و جريان هاي سياسي عملًا قدرت را به طور كامل در دست دارد.

مبارك، در سال اعلام كرد كه دولت قصد اجراي سياست هاي اصلاحي در قانون انتخابات كشور را دارد تا راه براي انتخابات رياست جمهوري با حضور چند چهره ميسر شود اما در عمل با ايجاد محدوديت براي شركت اخوان المسلمين به عنوان اصلي ترين جريان سياسي- مذهبي و اجتماعي مصر و نيز محدوديت براي احزاب منتقد مانند حزب «وفد» و «الغد» زمينه را براي انتخاب مجدد خود هموار كرد. پس از اصلاح قوانين انتخاباتي، حضور نامزدهاي احزاب در انتخابات رياست جمهوري منوط به اين مسأله شده بود كه حزب مربوط توانسته باشد% از كرسي هاي پارلمان را به دست آورد، از طرف دولت به عنوان حزب سياسي قانوني شناخته شده باشد و سال از عمر فعاليت سياسي آن گذشته باشد.

اصلاح قانون انتخابات به دنبال آن بود كه مجراي قانوني براي انتخاب نامزد حزب حاكم در انتخابات رياست جمهوري آينده نيز از هم اكنون مهيا گردد. مبارك مي كوشد تا فرزند خود جمال مبارك را به عنوان رياست جمهور بعدي كشور بر مسند قدرت بنشاند.

ص: 214

غير قانوني شناخته مي شود. اخوان المسلمين در سال توسط حسن البنا در اسماعيليه تأسيس شد. پيدايش اين سازمان از يك سو در نتيجه جريان ها و شرايط خاص اجتماعي مصر و از سوي ديگر ناشي از شخصيت كاريزماتيك رهبر اخوان بود.

جنبش اخوان هدف از تأسيس خود را احياي اصول اساسي اسلام و تشكيل يك جامعه سياسي مبتني بر اصول اسلام كه با تهديدهاي فرهنگي و سياسي غربي مقابله كند، اعلام كرد. اخوان المسلمين نماد و سمبل اسلام ميانه رو تلقي مي گردد و در طول فعاليتش الهام بخش مكاتب و جريان هاي اسلامي در جهان اسلام بوده است. در حال حاضر اخوان المسلمين مهم ترين جريان اجتماعي و سياسي مخالف دولت مصر مي باشد و دكتر مهدي عاكف رهبر اخوان المسلمين مصر مي باشد.

ص: 215

از قديمي ترين احزاب مصر است كه در سال و پس از كودتاي افسران آزاد منحل شد، اما فعاليت مجدد خود را در اوايل دهه آغاز نمود. منير فحري عبدالنور رهبر فعلي حزب وفد است.

ص: 216

كانال سوئز به عنوان شاهرگ و بزرگراه ارتباطي شرق و غرب دنيا و مصر كشوري بزرگ و تأثيرگذاري در خاورميانه و آفريقا محسوب مي شود و تأثير فرهنگي و فكري جامعه مصر بر محيط عربي و اسلامي خود مشهود بوده است. دبيرخانه و مركزيت اتحاديه عرب در قاهره مستقر است و دبيركل اتحاديه عرب به طور سنتي شهروند مصر مي باشد. اگر چه مصر در طول قرن بيستم، سردمدار مبارزات ضد استعماري در شمال آفريقا و خاورميانه بود و پس از ملي شدن كانال سوئز و جنگ با اسرائيل در سال هاي و الهام بخش مقاومت و مبارزه بر عليه اسرائيل و ابرقدرت هاي حامي او تلقي مي گرديد، اما دولت مصر پس از امضاي توافق صلح با اسرائيل و شكستن جبهه اتحاد عربي و اسلامي و اعمال سياست هاي خودكامه دولت مبارك در داخل و ايجاد محدوديت براي فعاليت جنبش اخوان الملسلمين و غالب گروه هاي سياسي اسلام گرا در بين برخي از كشورهاي خاورميانه و افكار عمومي منطقه به دنباله روي و همسويي با غرب و اسرائيل متهم است. سياست خارجي دولت مبارك طي نزديك به سه دهه گذشته اتحاد و نزديكي با آمريكا و كشورهاي غربي بوده است؛ اگرچه مصر در سياست خارجي خود همواره حركتي زيگزاگي داشته اما مي توان گفت در طي سال هاي اخير قاهره بر تعهدات منطقه اي خود تأكيد بيشتري دارد.

مصر همچنان به عنوان يكي از وزنه هاي بسيار مهم در معادلات منطقه اي مطرح است و تلاش نموده است كه همواره نقشي ميانجي گرايانه و مثبت در تحولات منطقه ايفا نمايد. سياست رسمي

ص: 217

دولت مصر در مورد فلسطين حمايت از تشكيل دولت مستقل فلسطين در سرزمين هاي اشغالي سال با پايتختي بيت المقدس بوده است و اگر چه در طي دهه اخير حمايت كامل خود را از رهبران سازمان آزاديبخش فلسطين و جنبش فتح و دولت خودگردان فلسطين نشان داده است اما در عين حال تلاش نموده است تا نقش ميانجي گرانه اي بين نيروها و گروه هاي مختلف فلسطيني انجام دهد. مي توان گفت نقش برتر مصر طي چند سال اخير با نقش آفريني و ابتكار عمل سعودي ها اندكي به حاشيه رفته است، اما مصر همچنان نقش آفرين و تأثيرگذار است.

دولت مصر همچنين نقش مهمي در اتحاديه آفريقا بازي مي كند و تلاش است در مناقشات مختلف در سطح قاره آفريقا نقشي ميانجي گرايانه داشته باشد.

طي چند سال اخير مصر نگاه و رويكرد شرقي خود را بيشتر دنبال نموده است و نسبت به افزايش ارتباطات سياسي و تجاري خود با روسيه و چين ابراز علاقه نموده است.

ص: 218

اسلامي و به تبع آن تغيير رويكرد فضاي منطقه اي و بين المللي نسبت به جمهوري اسلامي، روابط گرم و دوستانه دو كشور ايران و مصر هم رو به سردي گرائيد. اگر نگاهي اجمالي به سير تحولات سه دهه اخير در مورد روابط ايران و مصر داشته باشيم درخواهيم يافت كه موانع ارتباط بين دو كشور همگي مربوط به يك مقطع زماني خاصر، مي باشد. ميزباني مصر از شاه مخلوع ايران، امضاي قرار داد كمپ ديويد، ادعاي مصر مبني بر حمايت ايران از اسلام گرايان منتقد دولت مصر و نامگذاري خياباني در تهران به نام عامل قتل سادات را مي توان از مهم ترين عوامل قطع ارتباط با مصر دانست.

جمهوري اسلامي ايران با توجه به موقعيت استراتژيك خود و باعنايت به اصل عزت، حكمت و مصلحت طي يك دهه اخير درصدد بهبود و توسعه روابط خود با دولت هاي منطقه و جهان اسلام برآمده است. در طي دهه گذشته روابط ايران و مصر متأثر از قضاياي پيش آمده در اوايل انقلاب بود و با گذشت دهه از آن مقطع، روابط ديپلماتيك بين دو كشور با توجه به تغييرات گسترده در معادلات منطقه اي و بين المللي ضرورت احياي روابط دو كشور مهم جهان اسلام بيش از گذشته رخ مي نمايد.

بهبود روابط بين ايران و مصر مي تواند در راستاي منافع ملي دو كشور و منافع ملي جهان اسلام باشد. امنيت و ثبات در دو منطقه استراتژيك سوئز و تنگه هرمز، افزايش حجم مبادلات اقتصادي و تجاري، رايزني بيشتر در برابر توسعه طلبي هاي اسرائيل و حمايت از مردم فلسطين،

ص: 219

همكاري بيشتر در نهادهاي منطقه اي و بين المللي مانند گروه D 8 و سازمان كنفرانس اسلامي، مي تواند از مهم ترين پيامدهاي تجديد روابط ايران و مصر باشد.

ص: 220

شد.

اقدام ناصر در ملي كردن كانال سوئز در سال باعث بروز بحران كانال سوئز و جنگ بين مصر و دول غربي و اسرائيل گرديد. در جنگ، علي رغم موفقيت اوليه ارتش مصر، در نهايت جنگ با حمايت كامل غرب از اسرائيل، با شكست مصر و سوريه پايان يافت.

در سال صلح مصر و اسرائيل ضربه اي سنگين به انسجام و اتحاد جبهه عربي در قبال اسرائيل بود و به دنبال آن مصر از اتحاديه عرب اخراج شد.

مصر داراي استان مي باشد، نوع نظام سياسي مصر جمهوري مي باشد و رئيس جمهور در رأس اين كشور قرار مي گيرد. و حزب دولتي متبوع انور سادات حزب دموكراتيك ملي، حزب حاكم بر پارلمان است.

احزاب سياسي موجود در مصر عبارتند از:

اخوان المسلمين، حزب دموكراتيك ملي، حزب وفد، حزب متحد پيشرو، حزب ناصريت دموكراتيك عربي، حزب ليبرال و حزب فردا.

سياست خارجي دولت مبارك طي نزديك به سه دهه گذشته اتحاد و نزديكي با آمريكا و كشورهاي غربي بوده است اگر چه مصر در سياست خارجي خود همواره حركتي زيگزاگي داشته اما مي توان گفت در طي سال هاي اخير قاهره بر تعهدات منطقه اي خود تأكيد بيشتري داشته است.

طي چند سال اخير مصر نگاه و رويكرد شرقي خود را بيشتر دنبال كرده و نسبت به افزايش ارتباطات سياسي و تجاري خود با روسيه و چين

ص: 221

ابراز علاقه نموده است.

پس از پيروزي انقلاب اسلامي، روابط گرم و دوستانه دو كشور ايران و مصر هم رو به سردي گراييد.

در نگاهي اجمالي درخواهيم يافت كه موانع ارتباط بين دو كشور همگي مربوط به يك مقطع زماني مي باشد كه مي تواند مرتفع شود.

ص:222

ص: 223

ص: 224

شمال غرب با مراكش و از شمال با درياي مديترانه هم مرز مي باشد.

الجزاير دومين كشور بزرگ در آفريقا به لحاظ مساحت مي باشد. مساحت اين كشور 740/ 381/ 2 كيلومتر مربع است، قسمت اعظم مناطق ساحلي الجزاير كوهستاني است و بنادر طبيعي اندكي دارد. منطقه اي كه از ساحل شروع مي شود و تا تل اطلس امتداد مي يابد، حاصل خيز است. در جنوب تل اطلس استپ هايي وجود دارند كه تا اطلس صحرايي امتداد پيدا مي كنند، صحرا در مناطق جنوبي تر قرار دارد. جبال هقار منطقه اي مرتفع در مركز صحرا و در جنوب الجزاير است. شهرهاي مهم الجزاير، الجزيره، اوران، قسطنطنيه و عنابه مي باشند.

شمال الجزاير آب و هواي معتدل مديترانه اي دارد. در تل اطلس، درجه حرارت هوا در تابستان بين تا درجه سانتي گراد و در زمستان بين تا درجه سانتي گراد مي باشد و رطوبت هوا زياد است. در شرق الجزاير هوا اندكي سردتر است. از مشخصه هاي آب و هوايي الجزاير، بروز طوفان هاي شن مي باشد. در الجزاير تنها بخشي از صحرا كه در مدار رأس السرطان قرار مي گيرد بسيار گرم است. ميزان بارندگي در طول سواحل زياد بوده و سالانه بين تا ميلي متر برآورد مي شود. بيشترين بارندگي مربوط به بخش شمال شرق الجزاير است كه به ميلي متر در سال مي رسد.

ص: 225

مي كنند. تقريباً/ ميليون نفر از جمعيت الجزاير زندگي عشايري دارند. حدود% از مردم الجزاير زير سال سن دارند.% از جمعيت بربر، عرب مي باشند و اهل تسنن هستند. مسلمانان غيرسني عمدتاً اباضي مي باشند. همچنين حدود مسيحي كاتوليك، مسيحي پروتستان و حدود يهودي در الجزاير زندگي مي كنند.

ص: 226

در سال، الجزاير توسط خيرالدين و برادرش تحت سلطه امپراتوري عثماني درآمد. فعاليت دزدان دريايي در آبهاي مديترانه و در نزديكي ساحل الجزاير در اوائل قرن سبب بروز دو جنگ با ايالات متحده شد. همچنين ادامه اين فعاليت ها باعث شد تا در سال كشتي هاي جنگي نيروهاي دريايي انگلستان و هلند، بندر الجزيره و ناوگان كشتي هاي مستقر در آن را نابود سازند و در همين اوان، اسپانيايي ها بنادر الجزاير را به اشغال خود درآورند.

فرانسويان به بهانه توهين به كنسول خود در سال به الجزاير حمله كردند و به مدتي طولاني آن را به تصرف خود در آوردند. فرانسويان با خشونت تمام بر الجزاير حكم مي راندند و در طي دوران سيطره فرانسه/ ميليون الجزايري به هلاكت رسيدند. الجزايري ها با رهبراني مانند عبدالقادر، احمد بي و فاطمه نسومر به مقاومت در برابر اشغالگران فرانسوي برخاستند. فرانسه الجزاير را به يكي از استان هاي خود تبديل و بدين ترتيب آن را بخشي از خاك فرانسه اعلام كرد.

در طي دوران اشغال ده ها هزار نفر از فرانسه، اسپانيا، ايتاليا و مالت عمدتاً براي كار در مزارع كشاورزي به الجزاير آمدند. از آغاز قرن، افراد اروپايي تبار مقيم الجزاير و نيز يهوديان الجزايري تابعيت فرانسوي به دست آوردند، در حالي كه قسمت اعظم الجزايري هاي مسلمان (حتي آنان كه در ارتش فرانسه خدمت كرده بودند) نه تابعيت فرانسه دريافت كردند و نه از حق رأي برخوردار شدند.

در سال، جبهه آزاديبخش ملي(FLN) عمليات چريكي

ص: 227

استقلال طلبانه خود را آغاز كرد. پس از سال مبارزات آزادي بخش، ژنرال دوگل، رئيس جمهور وقت فرانسه كه درك كرده بود ديگر عصر استعمار به سر رسيده است، در سال در الجزاير رفراندم برگزار كرد و اكثريت مردم به استقلال كامل الجزاير رأي دادند. احمد بن بلا، رهبر جبهه آزاديبخش ملي، به رياست جمهوري الجزاير رسيد. وي در سال طي يك كودتا توسط وزير دفاع خود هواري بومدين از كار بر كنار شد.

پس از استقلال، الجزاير سياست هاي اقتصادي سوسياليستي در پيش گرفت و كشور به صورت تك حزبي اداره مي شد. كشاورزي اشتراكي شد و برنامه هاي وسيعي براي صنعتي شدن كشور به اجرا در آمد. همچنين صنايع استخراج نفت ملي شد. افزايش بهاي نفت در سال درآمد زيادي نصيب كشور ساخت، اما اقتصاد كشور را بيش از پيش به نفت وابسته نمود.

در زمينه سياست خارجي، الجزاير از اعضاي كشورهاي غير متعهد مي باشد. الجزاير از ابتداي استقلال با همسايه خود مراكش روابط تيره اي داشته است و دو كشور حتي تا مرز جنگ با يكديگر نيز پيش رفته اند. دو كشور داراي اختلافات ارضي هستند و مراكش الجزاير را به كمك به جبهه پوليساريو متهم مي كند كه براي استقلال صحراي غربي از مراكش مبارزه مي كند.

در سال با مرگ بومدين، شاذلي بن جديد به جانشيني او برگزيده شد. با افزايش شهرنشيني و بالا رفتن سطح سواد، بافت اجتماعي

ص: 228

كشور دستخوش دگرگوني شد و افزايش انتظارات در ميان نسل جوان نارضايتي شديدي را ايجاد كرد. جوانان ناراضي و سرخورده به هويت فراموش شده خود روي آوردند و در گروه هاي چپ از جمله جنبش هاي هويت بربر و گروه هاي اصول گراي اسلامي اجتماع كردند و به حكومت تك حزبي اعتراض كردند و در دانشگاه ها و خيابان ها با نيروهاي پليس درگير شدند. در پائيز، بن جديد مجبور شد به نظام تك حزبي پايان دهد و براي نخستين بار در سال، انتخابات چند حزبي در كشور برگزار شد كه در طي آن جبهه نجات اسلامي در دور اول به پيروزي رسيد. به دنبال آن، ارتش مداخله كرد و از برگزاري دور دوم انتخابات جلوگيري به عمل آورد. با مداخله ارتش، بن جديد بركنار شد و كليه احزاب سياسي مذهبي منحل اعلام شدند كه اين امر منجر به وقوع جنگ داخلي در الجزاير شد كه در فاصله ژانويه تا ژوئن به كشته شدن نفر از مبارزين اسلامي، نيروهاي دولتي و غيرنظاميان انجاميد.

ص: 229

شمالي- مركزي، شاويه در كوهستان هاي اطلس شرقي، مزابيه در دره مزاب و طوارق در جنوب. تعداد اندكي آفريقايي سياهپوست نيز در الجزاير زندگي مي كنند. الجزايري هاي ترك تبار حدود% جمعيت اين كشور را تشكيل مي دهند كه عمدتاً در شهرهاي بزرگ زندگي مي كنند.

اكثر الجزايري ها به عربي الجزايري تكلم مي كنند. حدود% جمعيت به زبان عربي با گويش «درجه» صحبت مي كنند. با اين حال، در رسانه ها و در مناسبت هاي رسمي به زبان عربي استاندارد تكلم مي شود. بربرها كه تقريباً% جمعيت را تشكيل مي دهند عمدتاً به يكي از گويش هاي تامازيغت صحبت مي كنند. اما اكثريت آنان عربي الجزايري نيز مي دانند. عربي تنها زبان رسمي كشور است، اما اخيراً تامازيغت نيز به عنوان يك زبان ملي به رسميت شناخته شده است. مسأله زبان به لحاظ سياسي به ويژه براي اقليت بربر حائز اهميت و حساسيت مي باشد. سياست زباني دولت مبني بر عربي سازي عمدتاً در واكنش به سال استعمار فرانسه و نيز رواج ناسيوناليسم عربي بوده است. زبان فرانسه همچنان به عنوان زبان خارجي در مدارس به كودكان آموزش داده مي شود. همچنين، در رسانه ها و بخش هاي بازرگاني اين زبان مورد استفاده قرار مي گيرد.

آموزش در الجزاير براي كودكان تا ساله اجباري است. در الجزاير دانشگاه، كالج و انستيتو آموزش عالي وجود دارد. دانشگاه الجزيره كه در سال تأسيس شده و در پايتخت واقع است، قديمي ترين دانشگاه كشور محسوب مي شود. الجزاير حدود نفر

ص: 230

دانشجو دارد.% دانشجويان دانشگاه هاي الجزاير را زنان تشكيل مي دهند و روز به روز به تعداد زناني كه وارد بازار كار مي شوند، افزوده مي شود.

نويسندگان بزرگي در قرن در الجزاير به دنيا آمده و در اين كشور زندگي كرده اند. از آن ميان مي توان به آلبركامو، فرانتس فانون و ژاك دريدا اشاره كرد. همچنين ابن خلدون، فيلسوف بزرگ مسلمان هر چند كه در تونس به دنيا آمد، اما كتاب معروف خود «مقدمه» را هنگام اقامت در الجزاير به رشته تحرير در آورد. محمد ديب، كاتب ياسين، آسيا جبار، مالك بنابي نيز از ديگر نويسندگان معروف الجزاير هستند. به طور كلي، فرهنگ الجزاير بسيار تحت تأثير فرهنگ اسلامي مي باشد.

ص: 231

ص: 232

مي شود و به عنوان يك مارك ايتاليايي در جهان به فروش مي رسد، از معروفيت خاصي برخوردارست.

ص: 233

در اوائل سپتامبر، پس از ملاقات رؤساي جمهور دو كشور در حاشيه اجلاس سران هزاره سازمان ملل متحد، تصميم به از سرگيري روابط ديپلماتيك بين دو كشور گرفته شد و از آن زمان به بعد همكاري هاي دو كشور به ويژه در زمينه هاي امور قضايي، مالي، صنعتي، نظامي و حمل و نقل هوايي رو به گسترش نهاد.

ص: 234

كشور است.

رئيس جمهور در الجزاير براي يك دوره پنج ساله انتخاب مي شود كه براي يك بار ديگر قابل تمديد است.

رئيس جمهور رياست شوراي وزيران و شوراي عالي امنيت را بر عهده دارد. او نخست وزير را منصوب مي كند. پارلمان الجزاير از دو مجلس تشكيل مي شود: مجلس خلق ملي با عضو و شوراي ملت با عضو. اعضاي مجلس خلق ملي به مدت سال انتخاب مي شوند.

سوخت فسيلي ستون فقرات اقتصاد الجزاير را تشكيل مي دهد.

در سال هاي پيش از وقوع انقلاب اسلامي، روابط دو كشور ايران و الجزاير به دليل مواضع انقلابي الجزاير چندان حسنه نبود، به دنبال پيروزي انقلاب اسلامي در ايران، روابط دو كشور رو به گرمي گذاشت.

ص: 235

ص: 236

درياي مديترانه مي رسد. كشور مراكش از شرق با كشور الجزاير، از غرب با اقيانوس اطلس، از جنوب با كشور موريتاني و از شمال با درياي مديترانه همسايه است. مراكش ادعاي مالكيت بر صحراي غربي را دارد و بخش عمده اي از آن را از سال، اداره كرده است. وضعيت صحراي غربي هنوز مورد اختلاف و مناقشه است. پايتخت مراكش شهر رباط است.

كشور پادشاهي مراكش كه در زبان عربي به آن «المملكه المغربيه» گفته مي شود، نخستين كشور شكل گرفته مغرب مسلمان است. اين كشور در ايران به نام «مراكش» شناخته مي شود. در سازمان هاي بين المللي از جمله سازمان ملل متحد برحسب مورد زباني، به نام Maroc ياMorocco است چرا كه واژه مغرب، مفهوم گسترده «مغرب بزرگ» (شامل كشورهاي الجزاير، تونس و مراكش) را افاده مي كند. مراكش نزديك ترين كشور آفريقايي به اروپا است كه به وسيله تنگه جبل الطارق از آن جدا مي گردد و در واقع فاصله ميان مراكش و اسپانيا حدود پانزده كيلومتر است. مهم ترين بندرهاي مراكش عبارتند از:

كازابلانكا (دارالبيضاء)، طنجه، ناضور، محمديه، آسفي و اگادير. مهم ترين شهرهاي مراكش نيز: رباط (پايتخت سياسي- اداري)، كازابلانكا (داراي مركزيت اقتصادي- تجاري)، فاس (داراي نوعي مركزيت مذهبي- فرهنگي)، مراكش (دژ فرهنگ بربر)، طنجه، اگادير (شهرهاي توريستي)، ايفرن، مكناس، وجده، تتوان، محمديه و قنيطره (كنيترا) هستند.

ص: 237

شايان ذكر است دو شهر سبته و مليلا كه مشرف بر درياي مديترانه هستند در حاكميت قرني اسپانيا قرار دارند و از نظر دولت مراكش اين دوشهر و چند جزيره كوچك ديگر متعلق به آن ها است اما اسپانيا اين سرزمين ها را اسپانيايي مي داند كه در اين صورت/ كيلومتر به خاطر شهر سبته و/ كيلومتر به خاطر شهر مليلا مرز زميني با اسپانيا وجود دارد.

به طور كلي مراكش داراي آب و هوايي معتدل و باراني است. اين كشور در مناطق شمالي تحت تأثير آب و هواي مديترانه اي و در مناطق غربي و شمال غرب متأثر از آّب و هواي اقيانوس اطلس است. در مناطق داخلي، داراي آب و هواي قاره اي بوده و در رشته كوه هاي اطلس بارش برف و باران بيشتر مي شود. مناطق جنوبي داراي آب و هواي گرم و بياباني است.

جمعيت مراكش (با احتساب صحراي غربي)، حدود ميليون نفر است. از اين تعداد جمعيت درصد در مناطق شهري و درصد در مناطق روستايي زندگي مي كنند. تراكم جمعيت در هر كيلومتر مربع نفر و ميانگين نفرات خانوار/ درصد است. ميزان بي سوادي در كشور نيز حدود درصد جمعيت است كه نرخ بي سوادي در زنان درصد و در مردان حدود درصد مي باشد. نرخ بيكاري در اين كشور بالغ بر درصد جمعيت فعال است.

مراكش در ساحل جنوبي درياي مديترانه و جنوب تنگه جبل الطارق قرار دارد كه توسط آن ارتباط ميان درياي مديترانه و اقيانوس اطلس

ص: 238

فراهم مي شود. از سويي مراكش از موقعيتي استراتژيك در ميان كشورهاي شمال آفريقا برخوردار است چرا كه علاوه بر واقع شدن در حوزه جنوبي درياي مديترانه و جنوب تنگه جبل الطارق و نزديكي به اروپا، اين كشور در مجاور اقيانوس اطلس است. ذخاير عظيم ماهيان مختلف در آب هاي نزديك به اين سرزمين قرار دارند. دسترسي به درياي آزاد و وجود منابع عظيم فسفات و ديگر مواد كاني بر اهميت مراكش مي افزايد و چنانچه صحراي غربي را به عنوان بخشي از اين كشور در نظر بگيريم، بر امكانات راهبردي آن افزوده مي گردد چرا كه صحراي غربي داراي ذخاير نفتي، فسفات و گاز است.

ص: 239

بن الحسن بن الحسن بن علي، از دست حاكمان عباسي بغداد به آن سرزمين، اسلام به صورت ريشه اي و بنيادين در اين منطقه گسترش يافت. مراكشيان وي را به عنوان اميرالمؤمنين برگزيده و پس از بيعت و اعلام وفاداري، با كمك ايشان نخستين دولت اسلامي مستقل از خلافت مشرق عربي را بر پا نمودند كه نام دولت ادريسيان را به خود گرفت. ساكنان و حكمرانان مراكش، گذشته از تفاوت هاي قبيله اي و ريشه اي خود، ضمن پايبندي عميق به ارزش هاي اسلامي بر نشر و تبليغ رسالت محمدي و اهداف آن نه تنها در سراسر كشور بلكه در مناطق جنوب و ديگر سرزمين هاي آفريقايي و همچنِين در مناطق شمال و كشورهايي همچون اسپانيا، پرتغال و جنوب فرانسه همت گماردند.

سال هاي-، مصادف با حكومت هاي حسن اول، عبدالعزيز و مولاي حفيظ است. اين دوران در پرتو رقابت قدرت هاي بزرگ استعماري، مراكش استقلال خود را حفظ مي كند. ليكن در سال، پس از موافقتنامه هاي الجزيره (م)، فرانسه بخش عظيمي از مراكش را اشغال مي كند و از اين سال به بعد مبارزه علني مردم تحت رهبري عبدالكريم خطاب عليه سلطه فرانسه آغاز مي گردد. در سال ميلادي، محمدبن يوسف (محمد پنجم) به تخت سلطنت مي نشيند و به علت مخالفت با سلطه فرانسويان، بدون اين كه خواهان گسستن كامل از فرانسه باشد تبديل به يك چهره ملي مي گردد كه در آينده به پدر استقلال مراكش شهرت مي يابد.

فرانسه كه حاضر به قبول استقلال مراكش نبود سعي كرد از برخي عناصر مرتجع عليه محمد پنجم استفاده نمايد كه در رأس آن ها الجلاوي

ص: 240

بود. لذا به خواسته هواداران الجلاوي كه خواستار عزل محمد پنجم بودند جواب مثبت داد و محمدپنجم را به همراه خانواده اش به ماداگاسكار تبعيد نمود. تبعيد محمد پنجم نقش مثبتي در تحقق استقلال اين كشور ايفا نمود و مردم خواستار بازگشت وي و اعلام استقلال كشور شدند. از طرفي قيام الجزاير عليه فرانسه عاملي در جهت تضعيف حضور فرانسه در مراكش گرديد و فرانسه به منظور جلوگيري از سرايت اين قيام بر تمامي منطقه و فشارهاي مردمي در داخل، به تدريج زمينه را براي پذيرش خواست عمومي مردم مراكش فراهم نمود.

در نوامبر، محمد پنجم به كشور بازگشت و در مارس، فرانسه استقلال كشور مراكش را به رسميت شناخت. پس از استقلال مراكش ملك محمد پنجم (تا مارس) و ملك حسن دوم (تا ژوئيه)، بر تخت سلطنت نشستند و از اين پس تا كنون نيز ملك محمد ششم بر اين كشور حكومت دارد.

ص: 241

پادشاه آنچه را كه قبلا وجود داشت در قالب قانون درآورد. قانون اساسي مراكش در مقاطع سال هاي،،، و 96 در معرض جرح و تعديل قرار گرفته است كه مهم ترين تغيير آن مربوط به سال است كه پارلمان مراكش دو مجلسي گرديد. قانون اساسي كنوني (در همه پرسي مورخ سپتامبر به تصويب رسيد) داراي يك ديباچه و صد و هشت اصل است كه در سيزده بخش تنظيم گرديده است. مطابق اصل يكم، مراكش داراي نظام پادشاهي مشروطه، دموكراتيك و اجتماعي و مطابق اصل دوم، حاكميت از آن مردم است.

ص: 242

مي توان اذعان داشت كه مراكش در مسير تاريخي خود، از تبادلات فرهنگي با بيگانگان جز آنچه را كه خودشان خواسته اند، سرباز زده و هويت فرهنگي خويش را در اولويت اول قرار داده اند. مردم مراكش همواره تلاش نموده اند به سنت هاي مذهبي- ملي خود حتي در پوشيدن لباس پايبند باشند.

مطابق اصل ششم قانون اساسي مراكش، دين رسمي كشور اسلام است. قانون اساسي در نوع مذهب سكوت اختيار كرده ليكن از ديرباز (قرن ميلادي)، مذهب مالكي (امام مالك بن انس) در اين كشور مستقر گشته و اكثريت قريب به اتفاق مردم پيرو مكتب فقهي امام مالك هستند. حاكميت نيز تأكيد زيادي بر وحدت مذهبي به عنوان يكي از پايه هاي وحدت مردم دارد. در مراكش تعداد اندكي مسيحي و يهودي زندگي مي كنند. قسمت اعظم يهوديان مراكش حدود هزار نفر كه در حال حاضر نسل آن ها در اسرائيل به هزار نفر مي رسد، در زمان ملك حسن دوم به اسرائيل مهاجرت كردند. يهوديان فعلي در دو شهر دارالبيضاء (كازابلانكا) و مراكش اقامت دارند. مطابق اصل ششم قانون اساسي، دولت موظف است آزادي انجام امور مذهبي را براي همگان تضمين نمايد. شهر فاس از ديرباز و حتي از زمان تأسيس توسط سلسله ادريسيان، شهري مذهبي بوده و جهت تعليم و تعلم فقه مالكي و علوم قرآني بنياد نهاده شده است.

حوزه علميه شهر فاس كه «جامعه القرويين» نام دارد از بزرگ ترين حوزه هاي علمي مراكش است و طلاب تربيت شده در اين حوزه به

ص: 243

سراسر كشور و حتي ديگر نقاط اتحاديه مراكش بزرگ جهت تبليغ مذهبي اعزام مي شوند. حوزه علميه ديگري به نام «مولاي يوسف» در شهر مراكش كه در واقع دژ فرهنگ اسلامي- بربري است، وجود دارد. بديهي است كه علماء و فضلاي برخاسته از اين حوزه هاي علميه، به ويژه در شهر فاس، در حكومت ها نقش و مشاركت داشته اند. مشايخ صوفيه كه عمدتاً از نژاد بربرند، داراي استقلال شخصي و نيز نفوذ و پايگاه مردمي مي باشند. مردم مغرب و مسلمانان مالكي نسبت به ساير شاخه هاي اسلام از تسامح و بردباري بيشتري برخوردارند. اين شاخه از اسلام با سمبل هاي شيعي عناد ندارند و به طور كلي مردم عموماً نسبت به ايران احترام قائل هستند و آن را بلاد فارس و سرزمين سلمان فارسي مي دانند و سلمان نزد آن ها از احترام ويژه اي برخوردار است.

ص: 244

و بارو، درهاي بسيار بزرگ، باغ ها و غيره را مي توان نام برد. بعدها شاهكارهاي معماري از قبيل كاخ Bandia، مدرسه ابن يوسف، مقبره هاي سعديون، بناهاي مسكوني و تئاتر روباز جامع الفنا به اين مجموعه اضافه شد. اين شهر تا حدودي به اصفهان ايران شباهت دارد. البته بناهاي تاريخي اصفهان به مراتب از مراكش عظيم تر و مهم تر هستند.

ص: 245

تجاري اروپا علي الخصوص فرانسه مي باشد. عواملي همچون نزديكي راه، زبان مشترك و قوانين جاري و از همه مهم تر اراده سياسي، اين امر را تسهيل نموده است. توليد ناخالص داخلي اين كشور در سال 2005، بيش از ميليارد دلار بود.

ص: 246

فرهنگي خويش را در اولويت اول قرار داده اند.

دين رسمي كشور اسلام است. حاكميت نيز تأكيد زيادي بر وحدت مذهبي به عنوان يكي از پايه هاي وحدت مردم دارد.

آثار عمده تاريخي اين كشور عبارت اند از مساجد، آرامگاه هاي سلاطين و كاخ ها كه در سه شهر تاريخي فاس، مكناس و شهر مراكش واقع هستند.

وجود بيش از كيلومتر ساحل، اين كشور را از منابع عظيم دريايي و تجمع گونه هاي مختلف ماهيان بهره مند نموده هم اكنون مغرب در زمينه صادرات انواع ماهي فعاليت دارد.

ص: 247

ص: 248

شمالي كشور تراكم جمعيت بيشتر و در مناطق جنوبي جمعيت كمتري ديده مي شود. تونس از خوش آب و هواترين كشورهاي شمال آفريقا محسوب مي شود و كشوري توريستي است و همه ساله 2 ميليون نفر خارجي از آن بازديد مي كنند. پايتخت آن شهر تونس است. تونس داراي 24 استان بوده و شهرهاي سياحتي آن: سوسه، حمامات، بنزرت، صفاقس، نابلس، قابس، باجه، قيروان و جندوبيه مي باشد.

اين كشور داراي 9 ميليون و 593 هزار نفر جمعيت بوده و نرخ رشد جمعيت حدود 17/ 1 درصد است و به طور ميانگين در هر كيلومتر مربع از خاك اين سرزمين 6/ 58 نفر زندگي مي كنند. 80 درصد از مردان و 60 درصد از زنان بالاي 15 سال اين كشور باسوادند. 98 درصد از ساكنين اين جمهوري از نژاد عرب و 2 درصد از نژاد اروپايي هستند. همچنين 98 درصد از آن ها مسلمان (اهل سنت مالكي و شافعي)، يك درصد مسيحي و يك درصد يهودي اند. زبان رسمي تونس عربي است اما در امور بازرگاني از زبان فرانسوي استفاده مي شود. مردم تونس، اصالتاً بربر هستند.

ميزان توليد ناخالص داخلي تونس در پايان سال 1999، به بيش از 43 ميليارد دلار رسيد. ذخاير نفتي اين كشور نزديك 8/ 3 ميليارد بشكه نفت و توليد روزانه نفت آن 81 هزار بشكه است. درآمد سرانه ملي تونس حدود 3 هزار دلار و مساحت زمين هاي قابل كشت تونس به زحمت 20 درصداز كل مساحت كشور را تشكيل مي دهد. مهم ترين منابع تأمين ارز تونس عبارتند از: نساجي و چرم، توريسم، نفت و

ص: 249

مشتقات آن، كود شيميايي و فسفات، درآمد كارگران تونسي مهاجرو روغن زيتون.

تونس به دليل دارا بودن مرز ساحلي درياي مديترانه مورد توجه جهانگردان قرار گرفته و در ميان صنايع اين كشور صنعت توريسم پيشرفت درخشان و قابل توجهي داشته، به طوري كه مي تواند از اين حيث براي ساير كشورهاي در حال توسعه يك نمونه باشد. جهانگردي يكي از مهم ترين منابع درآمد تونس محسوب مي شود.

به جهت تسلط سياسي و نظامي يكصد ساله فرانسه، تونس از تأثيرات فرهنگي اين تسلط بي نصيب نمانده و اين تأثيرات به ويژه در شهرهاي بزرگ و پايتخت مشهود است.

در حال حاضر توجه به اسلام اصيل در بين اقشار جامعه از جمله دانشجويان گسترش يافته تا جايي كه موجب تشكيل حزبي توسط مسلمانان گشته است.

مهم ترين حوزه علميه تونس مدرسه زيتونه است كه به دانشكده معارف ديني دانشگاه تونس تبديل شده است. مراكز و مؤسسات فرهنگي خارجي از قبيل مركز آموزش زبان فرانسه، مجتمع هاي آموزشي انگليسي و آمريكايي و مجتمع آموزشي كشور اردن در تونس وجود دارد. در تونس 240 نشريه روزانه، هفته نامه و ماهنامه وجود دارد.

تونس در مارس 1956، به عنوان كشوري مستقل از استعمار فرانسه جدا شد. حبيب بورقيبه رهبر حزب «دستور جديد» به رهبري كشور رسيد

ص: 250

و پس از وي زين العابدين بن علي، رياست جمهوري تونس را در اختيار گرفت و هنوز اين كشور را اداره مي كند.

ص: 251

كشورهاي مديترانه مي باشد. به علت گرايش سران تونس، به خصوص بورقيبه، به غرب، اين كشور در جرگه كشورهاي وابسته به غرب قرار گرفت. اولويت سياست خارجي تونس در وهله نخست كشورهاي آفريقايي، به ويژه مغرب آفريقا، مي باشد و در بخش اول قانون اساسي، تونس از كشورهاي مغرب عربي اعلام شده است. حكومت اين كشور، جمهوري چند حزبي با يك مجلس قانون گذاري و داراي وزارتخانه است. تونس يكي از اعضاي اتحاديه عرب مي باشد.

تونس در زمينه سياست خارجي با پيروي از الگوي ميانه روي فعال توانسته است نقش مؤثري در سطح بين المللي و منطقه اي، به ويژه در اتحاديه عرب و سازمان وحدت آفريقا، ايفا نمايد. اتحاديه اروپا به عنوان يكي از مهم ترين شركاي اقتصادي تونس مي باشد (در حدود 600 هزار اتباع مهاجر تونسي در كشورهاي مختلف اروپا و مشاركت اروپا در بيش از دوسوم سرمايه گذاري خارجي اين كشور).

تونس از سال 1969، عضو مشورتي بازار مشترك اروپا است و در 1995، موافقتنامه اقتصادي با اتحاديه اروپا را در بروكسل امضاء كرد و به موجب آن تا سال 2007 ميلادي موانع گمركي بين دو طرف برداشته شد.

ص: 252

آفريقا، كانون هاي عمده شكوفائي تمدن اسلامي بوده اند. دانشگاه زيتونه تونس، قديمي ترين دانشگاه در تاريخ اسلام، كتاب هاي انديشمنداني چون بيضاوي، زمخشري، رازي، جرجاني و طبري را مرجع قرار داده و برگزاري هزاره فردوسي در تونس نشانگر ارتباطات فرهنگي بين ملت هاي ايران و تونس بوده است. محمود قدالله، نويسنده معروف تونسي نيز كتابي در رابطه با محبت اهل بيت (ع) در تونس نوشته كه حاكي از احساسات مردم اين كشور نسبت به اهل بيت رسول الله (ص) مي باشد.

روابط رسمي دو كشور از سال 1336 آغاز و در پانزدهم آبان همين سال سفارت ايران در تونس گشايش يافت. در سال 1343، «حبيب بورقيبه»، رئيس جمهور تونس به ايران آمد و محمدرضا پهلوي متقابلًا در سال 1347 از تونس ديدار كرد. سفارت تونس در تهران در سال 1351 گشوده شد. به دليل وابستگي رژيم پهلوي به آمريكا و رژيم تونس به فرانسه، هر دو كشور در اردوگاه غرب جاي داشتند و به همين منظور تا پيروزي انقلاب اسلامي داراي روابط خوبي بودند.

پس از استقرار جمهوري اسلامي، در سال 1982 دولت تونس به بهانه مشكلات مالي و در يك همسويي با رژيم عراق سفارت خود را در تهران تعطيل كرد. نمايندگي جمهوري اسلامي ايران در تونس نيز به سطح كاردار تنزل پيدا كرد. به دنبال پذيرش قطعنامه 598 توسط دولت هاي ايران و عراق و خاتمه جنگ تحميلي و به دنبال موضع گيري دبيركل سازمان ملل متحد مبني بر شناسايي عراق به عنوان آغازگر

ص: 253

جنگ، دولت تونس تمايل خود را نسبت به توسعه روابط با جمهوري اسلامي ايران اعلام كرد و در نتيجه پس از سال ها سفارت تونس در تهران با حضور سفير اين كشور بازگشايي و سفير جمهوري اسلامي ايران به پايتخت آن كشور اعزام شد.

سفر نخست وزير تونس به ايران در سال 1379 و ملاقات وي با مقام معظم رهبري، سفر فرستاده ويژه نخست وزير تونس به ايران براي شركت در كنفرانس گفتگوي تمدن ها، برگزاري اجلاس كميسيون مشترك اقتصادي در تهران و تونس و امضاي سندهاي متعدد همكاري، از جمله تحولات روابط في مابين در سال هاي اخير بوده است. در حال حاضر نمايندگي هاي دو كشور در سطح سفير در تهران و تونس دائر مي باشند.

ص: 254

تونس در زمينه سياست خارجي با پيروي از الگوي ميانه روي فعال توانسته است نقش مؤثري در سطح بين المللي و منطقه اي، به ويژه در اتحاديه عرب و سازمان وحدت آفريقا، ايفا نمايد.

رئيس جمهور به عنوان رئيس قوه مجريه با انتخاب مردم به مدت 5 سال رئيس جمهور و رئيس اين قوه خواهد بود، قوه مقننه تونس متشكل از دو مجلس نمايندگان و سنا مي باشد.

روابط رسمي دو كشور تونس و ايران از سال 1336 آغاز شد، سفارت تونس در تهران در سال 1351 گشوده شد. پس از استقرار جمهوري اسلامي، در سال 1982 دولت تونس به بهانه مشكلات مالي و در يك همسويي با رژيم عراق سفارت خود را در تهران تعطيل كرد.

به دنبال پذيرش قطعنامه 598 دولت تونس تمايل خود را نسبت به توسعه روابط با جمهوري اسلامي ايران اعلام كرد.

ص: 255

ص: 256

و پرورش، دولت افغانستان، اقتصاد، جنبش هاي اسلامي و احزاب فعال افغانستان توضيح داده مي شود:

ص: 257

مساحت آن/ كيلومتر مربع است كه از نظر مساحت در جهان مقام چهلم و در قاره آسيا جايگاه يازدهم را دارا مي باشد.

ص: 258

افغانستان داراي آب و هواي حاره اي، تابستان گرم و زمستان سرد

ص: 259

، و از جمله كشورهايي است كه محصور در كوهستان ها و خشكي ها ميباشد. مناطق مختلف اين كشور اغلب پوشيده از كوه است اما در جنوب و جنوب شرقي مناطق پستي نيز وجود دارد. بلندترين نقطه: قله نوشاخ به ارتفاع/ متر از سطح دريا و پست ترين نقطه رود آمودريا به ارتفاع متر از سطح دريا

ص: 260

است.

ص: 261

طبق آمار سال، افغانستان داراي ولايت است. پرجمعيتترين شهرهاي افغانستان بهترتيب كابل، قندهار، مزار شريف، جلال آباد و … هستند. روابط خويشاوندي و خانوادگي در ميان مردم افغانستان بسيار نزديك وصميمانه است كه اين نشاندهنده عواطف و احساسات عميق خانوادگي ميباشد. البته هنوز در اين كشور مسائل حاد ميان مردم توسط ريش سفيدان و بزرگان حل و فصل مي شود.

از نظر منابع طبيعي در افغانستان مي توان به گاز طبيعي، نفت، زغال سنگ، مس، كروميت، طلق (talc) (نوعي كاني شفاف به رنگ هاي سفيد و سبز و خاكستري)، سولفات باريم، گوگرد، سرب، روي، سنگ آهن، نمك طعام و سنگ هاي قيمتي (گوهر) و اورانيوم اشاره كرد.

ص: 262

شايد بتوان مهمترين مشكل زيست محيطي افغانستان را خطر انقراض حيواناتي چون پلنگ، سمور، غزال هاي وحشي، قوچ و … دانست. اين حيوانات بيشتر براي استفاده از پوستشان كشته ميشوند. از شاخصترين محدوديت هاي زيست محيطي اين كشور مي توان به محدويت در دسترسي به منابع آب (مصرف كشاورزي و آشاميدني)، چراي بيش از حد دام، آلودگي آب و هوا، عدم دسترسي به آب هاي آزاد و … اشاره كرد. در افغانستان سيستم دفع زباله به روش مدرن تقريبا وجود ندارد.

ص: 263

از بلاياي طبيعي معمول اين كشور نيز مي توان به زلزله هاي متوالي در ميان كوه هاي هندوكش، سيل و خشكسالي اشاره كرد.

ص: 264

ص: 265

آمار زير به صورت تقريبي وضعيت سني را در اين كشور نشان مي دهد:

تا سال: 6/ 44 درصد؛ مرد و زن؛

تا سال: 3 درصد؛ مرد و زن؛

به بالا: 4/ 2 درصد؛ مرد و زن؛

ص: 266

متوسط سن: 3 سال

ص:267

ص:268

ص:269

ص:270

ص:271

ص:272

ص: 273

. گروه هاي قومي و نژادي در افغانستان عبارتند از: پشتون، تاجيك، هزاره و ازبك، پشهيي، ايماق، تركمن، بلوچ و …

ص: 274

از طرفي 9 درصد مردم افغانستان را مسلمانان تشكيل ميدهند كه حدود 0 درصد آنان مسلمان سني و 9 درصد شيعيان ميباشند. مذاهب ديگري چون هندو و سيك نيز در افغانستان پيرواني دارد. پيش از

ص: 275

جنگ هاي سال اخير، اقليت يهودياي نيز در افغانستان و بهويژه در شهر هرات وجود داشتند، اما امروزه اغلب آنان به اسرائيل مهاجرت كردهاند.

ص: 276

در مورد زبان، در اين كشور بايد به يك پراكندگي زباني اشاره كرد. مردم افغانستان به يكي از زبان هاي دري (فارسي) 0 درصد، پشتو 5 درصد، ازبكي، تركمني، پشهيي، نورستاني و بلوچي سخن ميگويند. بر اساس قانون اساسي افغانستان، زبانهاي دري و پشتو زبان هاي رسمي دولت افغانستان ميباشند و در مناطقي كه گويشهاي زباني ديگر زياد باشند، آن زبان به عنوان زبان رسمي سوم تلقي ميشود. اگر كسي به يكي از دو زبان رسمي افغانستان تسلط داشته باشد، ميتوان گفت تقريبا در برقراري ارتباط در هيچ جاي افغانستان مشكلي ندارد. زبان غالب در كابل و بيشتر شهرهاي شمال، مركز و شمال غرب افغانستان دري است. زبان غالب در شهرهاي قندهار و جلال آباد و بيشتر شهرهاي جنوب شرق افغانستان پشتو است. زبان غالب در شهرهاي شبرغان و ميمنه، ازبكي است.

ماده شانزدهم قانون اساسي افغانستان زبانهاي فارسي (در گويش رسمي و دولتي دري) و پشتو را زبانهاي رسمي افغانستان اعلام مي كند و چنين ميگويد كه: «زبان هاي پشتو، دري، ازبكي، تركمني، بلوچي و پشّه يي، نورستاني، پاميري و ساير زبان هاي رايج در كشور، زبانهاي رسمي دولت مي باشند. در مناطقي كه اكثريت مردم به يكي از زبان هاي ازبكي، تركمني، پشه يي، نورستاني، بلوچي و يا پاميري تكلم مي نمايند،

ص: 277

آن زبان علاوه بر پشتو و دري به حيث زبان سوم رسمي مي باشد و نحوه تطبيق آن توسط قانون تنظيم مي گردد. دولت براي تقويت و انكشاف همه زبانهاي افغانستان برنامههاي موثر طرح و تطبيق مي نمايد. نشر مطبوعات و رسانه هاي گروهي به تمام زبانهاي رايج دركشور آزاد ميباشد.

ص: 278

ص: 279

مهمترين تغييرات جغرافيايي افغانستان پس از اين تاريخ عبارت است از:

1. پيوستن هرات به افغانستان در معاهده پاريس در سال؛

2. جدايي بلوچستان در سال؛

3. جدايي نيمي از پشتونستان در معاهده ديورند در سال.

ص: 280

از تاريخ تا زمان استقلال در سال، افغانستان زير سلطه دو امپراتوري آن دوران يعني بريتانيا و روسيه بود. يك دوره كوتاه مدت دموكراسي و آزادي خواهي كه از سال آغاز شده بود با كودتاي كمونيستي به پايان رسيد. در سال، يك نيروي خودجوش و چريكي به نام مجاهدين (كه متشكل از گروههاي مختلف اسلامي بود)، شكل گرفت و رژيم كمونيستي ساله را شكست داد.

ص: 281

البته مجاهدين

ص: 282

موفق به تشكيل دولت ملي نشدند و جاي آنها را طالبان كه از حمايت مادي و معنوي پاكستان سود مي برد، گرفتند.

طالبان نتوانست بقاياي مجاهدين را كه عليه آنها مقاومت مي كردند به طور كامل سركوب نمايد. رژيم طالبان با حمله ائتلاف بينالمللي به رهبري آمريكا از هم پاشيد.

ص: 283

از سال ميلادي و بعد از كنفرانس بن در اثر توافق گروه هاي افغان، دولت موقت به رهبري حامد كرزاي روي كار آمد. حكومت در دسامبر ميلادي به رياست جمهوري حامد كرزاي شكل گرفت و در دسامبر، مجلس قانون گذاري آن را تكميل كرد.

ص:284

ص:285

ص: 286

ص: 287

معلم در سراسر افغانستان وجود دارد.

در كنكور ورود به دانشگاه سال، هزار نفر شركت كرده اند. برآورد مسؤولان اين است كه حدود سي هزار دانشجو به علت نبود امكانات از ورود به دانشگاه محروم شوند. البته 10 درصد بودجه سالانه افغانستان به امور آموزشي اختصاص دارد كه از اين ميان هفت درصد آن مربوط به وزارت معارف (آموزش وپرورش)، يك درصد مربوط به نهادهاي تحقيقاتي و يك درصد مربوط به آموزش عالي است.

ص: 289

ص: 290

نظام حكومتي افغانستان جمهوري اسلامي است. براساس ساختار جديد در اين كشور، قوانين بر اساس تعاليم دين اسلام است. بر اساس قانون اساسي، حكومت متبوع متعهد به قانون اساسي، يك كشور مترقي و كامياب، يك نظام مبتني بر عدالت اجتماعي، محفوظ نگه داشتن حقوق و كرامت انساني مردم افغانستان، تفهيم و نهادينه كردن يك كشور دموكراتيزه، حفظ اتحاد ملي، برابري و تساوي حقوق اقوام و قبايل گوناگون ساكن در كشور است. براساس قانون اساسي، افغانستان متعهد به رعايت قوانين سازمان ملل و قوانين بينالمللي در دفاع از حقوق بشر است. براساس قانون اساسي افغانستان، يك جوان با سال سن تمام مي تواند رأي بدهد.

ص:291

ص:292

ص: 293

ص: 294

افغانستان، افغاني نام دارد كه از سال به بعد ارزش آن نسبت به دلار رو به افزايش است. سال مالي افغانستان از اول فروردين (مارس) تا اسفند (مارس) است.

عمدهترين محصول صادراتي مرفين يا ترياك است. از ديگر اقلام صادراتي مي توان به جامه پشمي بومي، فرش هاي دستباف، پوست گاو، گوسفند، سمور، پلنگ و مار اشاره كرد.

ص:295

ص: 296

به هر حال افغانستان، كوهستاني با آب و هواي سرد ميباشد. اين كشور داراي رشته كوههاي بلند و سر به فلك كشيده زيادي ميباشد. به دليل سه دهه جنگ و خرابي اين كشور از توسعه و پيشرفت بازمانده است. افغانستان معادن زيادي ندارد اما اگر در اين بخش سرمايه گذاري و تحقيقات گسترده به عمل آيد مطمئناً رشد اقتصادي سريعي را در پيش خواهد گرفت و نيز فرصتهاي شغلي چشمگيري ايجاد خواهد شد.

افغانستان داراي معادني چون طلا، لاجورد، زمرد، فيروزه و معدن زغال سنگ ميباشد. معدن زغال سنگ در استان بغلان كه در نوع خود در جهان بي نظير است، حدود 13 نوع زغال سنگ از آن استخراج ميشده و حتي در زمان جنگ نيز به فعاليت خود ادامه ميداده است. بعضي از تجهيزات و وسائل موجود در اين معدن به حدود 45 سال پيش برمي گردد كه از طرف دولت اتريش به افغانستان داده شده بود. البته به دليل نبود دانش كافي و اطلاعات مفيد چند تن از كارگران اين معدن به دليل استنشاق گازهاي سمي موجود معدن جان خود را از دست دادند.

ص: 297

در مورد صنايع نيز بايد اشاره كرد كه صنايع زيادي در افغانستان موجود

ص: 298

نميباشد و اگر هم باشد اطلاعات كافي در دسترس نيست. اما صنعت قالي بافي، فرشهاي دستي، گليم، نمد و جاجيم بافي به طور خود محور موجود ميباشد. افغانستان سالانه حدود دو و نيم ميليون متر مربع فرش صادر ميكند.

ص:299

ص:300

ص: 301

ص: 302

اسلامي تشديد شد. اظهارات و بيانيههاي مختلف عليه حكومت و برخوردهاي خشونت آميز ميان اعضاي جنبشهاي اسلامي و احزاب كمونيست، ويژگي بارز سالهاي 1965 تا 1972 بود. شاخه دانشجويي" سازمان جوانان مسلمان" با نام مستعار" برادران" فعاليتهايش را گسترش داد. در سال 1972، استادان دانشگاه نيز به طور رسمي اما مخفيانه در گروهي به عنوان" جماعت اسلامي افغانستان" سازمان دهي شدند و شوراي اجرايي 15 نفره اي را از دانشجويان و اعضاي دانشكده تشكيل دادند كه اساساً داراي ريشههاي شهرستاني و شهري بودند. آنان غلام محمد نيازي را به عنوان بنيانگذار و رهبر غيررسمي خود معرفي و برهان الدين رباني را به اميري جنبش منصوب كردند.

اهداف اعلام شده جنبش، ايجاد يك نظم تماماً اسلامي بود كه با هرگونه استثمار، نظم وترتيبات تبعيض آميز سياسي و اقتصادي، فساد، الحاد و كمونيسم مخالفت ميكرد. استراتژي اوليه اين گروه همكاري به صورت منظم و صلح آميز با حكومت و كمونيستها بود. پس از سقوط پادشاهي در 17 ژولاي 1973، محمد داد و حزب پرچم (parcham) - حزب كمونيست حامي شوروي- نيازي و 180 عضو حكومت را زنداني و در 29 مي 1978 اعدام كردند.

فقط تعداد كمي از رهبران موفق به فرار شدند از جمله آنها گلبدين حكمت يار بود كه توانست در دوران حكومت داد به پاكستان بگريزد. در 1975 آنها نتوانستند عليه داد شورش كنند. تلاشهاي اين گروهها زماني موثرتر گرديد كه خود را در قالب مفهومي به نام" جهاد" عليه

ص: 303

ائتلاف كمونيستي خلق/ پرچم كه به دنبال يك كودتا به قدرت رسيده بودند، سازماندهي كردند. 4 حزب از 7 حزب اصلي مجاهدين كه در مبارزات 1979 تا 1989 عليه شورويها و متعاقباً جنگ داخلي پس از سقوط شوروي شركت كرده بودند، در اصل گروههاي كوچكي از جنبش اسلامي جماعت بودند. اهداف اين گروهها مشابه بود اگر چه استراتژيها و شيوههاي سازمان دهي متفاوتي داشتند. سازمانهاي مختلف اسلامي شيعه افغان و سه تا از گروههاي اسلامي سنتگرا پس از كودتاي 1978 كمونيستها شكل گرفت.

اپوزوسيون اسلامي به طور جدي با رژيم كمونيست ميجنگيد و به همين دليل توانست آنها را در آوريل 1992 شكست دهد و قدرت را براي ايجاد يك دولت اسلامي در افغانستان به دست گيرد. اسلامگرايان قادر به درك تفاوت نگرشهاي سياسي مختلف نبودند و اين امر موجب جنگها و آشوبهاي بسياري در كشور گرديد. جنگ، گروههاي مختلف حكومت جديد- كه به وسيله رباني هدايت ميشد- را به ستوه آورد و همين امر سقوط دولت را توسط طالبان تسهيل كرد.

جنبش اسلامي طالبان به وسيله محمد ملا عمر و ديگر طلبه هاي مذهبي و در پاسخ به ناامنيهاي سياسي كه در سراسر افغانستان به خاطر حكومت رباني به وجود آمده بود، شكل گرفت. رهبران طالبان، بيشتر و يا تمام تحصيلات مذهبي خود را در مدرسههاي جنبش محافظهكار ديوبندي (deobandi) خوانده بودند كه در مناطق شهري پشتون افغانستان و پاكستان بسيار قوي بودند. نگرش ديوبندي به اسلام نشأت گرفته از

ص: 304

ايدههاي مذهبي يك هندي مسلمان يعني محمد بن عبدالوهاب است. هم چون پيروان وهاب در عربستان سعودي (موحدين)، اين گونه از مسلمان نيز اين گونه در مدارس دئوراني تربيت شده بودند كه تفسيرهاي ليبرال از متون مقدس را رها كنند و صرفاً به برداشتهاي مو به مو و دقيق كلمات قرآن تأكيد كنند. شباهت بين رويكردهاي موحدين و ديوبندي به اسلام، طالبان را به پذيرا شدن سعوديهايي از قبيل اسامه بن لادن كه اقامت دائم در افغانستان در 1995 يا 1996 (اطلاعات دقيقي در اين مورد در دسترس نيست) گرفته بود، علاقهمند ساخت.

طالبان از بيشتر رهبران مجاهدين متنفر بود و به آنها همچون كساني نگاه ميكرد كه اسلام حقيقي را به دليل منافع شخصي خود رها ساختهاند. بنابراين در 1994، طالبان مبارزه را براي رها كردن كشور با تصرف قندهار (دومين شهر بزرگ افغانستان) آغاز كرد. تا تابستان 1996، بيشتر بخشهاي شرقي، جنوبي و غربي افغانستان تحت كنترل طالبان قرار گرفت و پس از آن كابل اشغال شد و حكومت رباني به شمال افغانستان فرار كرد. در شمال افغانستان، رباني مقاومت عليه طالبان را سازمان دهي كرد. طالبان، حكومت را به رهبري ملا عمر تشكيل داد و در آگوست 1998، نيروهاي طالبان بيشتر بخشهاي شمالي را تصرف نموده و قسمتهاي تحت كنترل رباني كاهش يافت. بعد از گذشت 3 سال و پس از حملات يازده سپتامبر، آمريكا با متهم كردن بن لادن و طالبان به دست داشتن در اين حملات، به افغانستان حمله كرد و قدرت را از دست آنان خارج نمود.

ص: 305

احزابي كه هم اكنون در افغانستان به فعاليت ميپردازند به شرح زير ميباشد:

ص: 306

پايه قوانين اسلامي است و البته ميانه رو به حساب ميآيد. در طول جنگ با شوروي و جنگهاي داخلي در افغانستان به عنوان يكي از قدرتمندترين گروههاي مجاهدين به شمار ميرفتند. اكثر اعضاي اين حزب از تاجيكهاي شمالي و و افغانيهاي غربي تشكيل شده اند. رهبري اين حزب از سال 1968، بر عهده برهان الدين رباني بود، اگرچه ميتوان گفت قدرت اغلب در ميان افراد در نوسان بود.

ص: 307

تشكيل گرديد. اعضاي حزب وحدت در حال حاضر در پارلمان افغانستان فعاليت دارند.

ص: 308

تعداد قابل ملاحظه اي از نيروهاي مبارز را در اختيار دارند.HIG اخيرا در حال مبارزه با ناتو و نيروهاي آمريكايي در افغانستان است اما بايد توجه داشت كه اين گروه در حال حاضر به هيچ وجه تواناييهاي دهه هشتاد را ندارد.

ص: 309

گروه هاي قومي و نژادي در افغانستان عبارتند از: پشتون، تاجيك، هزاره و ازبك، پشهيي، ايماق، تركمن، بلوچ و … از طرفي 9 درصد مردم افغانستان را مسلمانان تشكيل ميدهند.

در مورد زبان، در اين كشور بايد به يك پراكندگي زباني اشاره كرد. زبانهاي دري و پشتو زبان هاي رسمي دولت افغانستان ميباشند.

آغاز پادشاهي احمد شاه ابدالي در سال ميلادي، آغاز تاريخ مستقل افغانستان است.

از تاريخ تا زمان استقلال در سال، افغانستان زير سلطه دو امپراتوري آن دوران يعني بريتانيا و روسيه بود، از سال ميلادي و بعد از كنفرانس بن در اثر توافق گروه هاي افغان، دولت موقت به رهبري حامد كرزاي روي كار آمد.

در زمان اشغال افغانستان توسط شوروي و جنگهاي داخلي دهه، شالوده آموزش و پرورش از هم پاشيد. در حال حاضر سيزده دانشگاه و شش مركز تربيت معلم در سراسر افغانستان وجود دارد.

نظام حكومتي افغانستان جمهوري اسلامي است. حكومت متبوع متعهد به قانون اساسي است، براساس قانون اساسي، افغانستان متعهد به رعايت قوانين سازمان ملل و قوانين بينالمللي در دفاع از حقوق بشر است.

افغانستان به لحاظ اقتصادي يكي از فقيرترين كشورهاي جهان

ص: 310

محسوب مي شود كه اين امر ناشي از نابساماني هاي سياسي است. عمدهترين محصول صادراتي مرفين يا ترياك است.

واحد پول افغانستان، افغاني نام دارد كه از سال به بعد ارزش آن نسبت به دلار رو به افزايش است.

جنبشهاي اسلامي زماني در افغانستان شكل گرفت كه مدرسههاي رسمي ايجاد شد و حقوق اسلامي در دانشگاه كابل شروع به تربيت محققين در زمينه مسايل اسلامي در دهههاي 40 و 50 كرد. پس از پذيرش قانون اساسي ليبرال 1964 افغانستان و ايجاد حزب كمونيست خلق در اول ژانويه 1965، فعاليتهاي سياسي اين گروههاي اسلامي تشديد شد.

اهداف اعلام شده جنبش، ايجاد يك نظم تماماً اسلامي بود كه با هرگونه استثمار، نظم وترتيبات تبعيض آميز سياسي و اقتصادي، فساد، الحاد و كمونيست مخالفت ميكرد.

جنبش اسلامي طالبان، در پاسخ به ناامنيهاي سياسي كه در سراسر افغانستان به خاطر حكومت رباني به وجود آمده بود، شكل گرفت.

بعد از گذشت 3 سال و پس از حملات يازده سپتامبر، آمريكا با متهم كردن بن لادن و طالبان به دست داشتن در اين حملات، به افغانستان حمله كرد و قدرت را از دست آنان خارج نمود.

احزابي كه هم اكنون در افغانستان به فعاليت ميپردازند به شرح زير ميباشد:

جماعت اسلامي، جبهه ملي متحد، حزب وحدت، حزب اسلامي،

ص: 311

حزب كنگره ملي افغانستان، جنبش ملي افغانستان و جنبش اسلامي ملي افغانستان.

ص:312

ص: 313

ص: 314

اديان در حاكميت، درگيري ميان اديان و مذاهب مختلف، آداب و سنن مذهبي، تشكيلات مذهبي، حوزه هاي ديني و رهبران مذهبي، سير تحولات فرهنگي، وويژگي هاي اقتصادي، كمك هاي خارجي به پاكستان، توان هسته اي اين كشور، مباني و اصول سياست خارجي و روابط ايران و پاكستان، توضيح داده مي شود.

ص: 315

كه اقيانوس هند مؤثرترين عامل در تسهيل ارتباطات اين كشور با ساير كشورها به شمار مي آيد.

طول سواحل اين كشور، 1046 كيلومتر است و آب و هواي آن گرم و خشك مي باشد. از لحاظ منابع طبيعي، كشور چندان غني اي به شمار نمي آيد. زيرا به جز برخورداري از ميزان متنابهي گاز طبيعي، در ساير منابع، بسيار فقير است.

به لحاظ حوادث و بلاياي طبيعي نيز پاكستان جزو كشورهاي حادثه خيز است. به گونه اي كه به طور متناوب زلزله هايي در شمال و غرب آن رخ مي دهد و همچنين، سيل معمولًا پس از باران هاي شديدي كه موجب طغيان رودخانه سند مي شود، بخش هاي مهمي از آن را فرا مي گيرد.

از لحاظ وضعيت زيست محيطي نيز اين كشور موقعيت مناسبي ندارد. منابع آبي آن به دليل ضعف سيستم فاضلاب، به پساب هاي شهري، صنعتي و كشاورزي به شدت آلوده شده است. افزون بر اين، اين كشور در ساليان اخير با پديده فرسايش خاك و بيابان زايي نيز مواجه بوده است.

ص: 316

بر اين مبنا، ميانگين سني جمعيت اين كشور به طور كلي، 9/ 20 سال است كه به تفكيك، ميانگين سني مردان 7/ 20 سال و ميانگين سني زنان 21 سال است. اين رقم به خوبي گوياي آن است كه پاكستان كشور بسيار جواني است. نرخ زاد و ولد در اين كشور، 52/ 27 درصد تولد در هر هزار نفر جمعيت است. دقت در هرم جمعيتي پاكستان نشان مي دهد كه نرخ رشد جمعيت جوان اين كشوربسيار بالاست. بر مبناي آمارهاي سال 2007، نرخ رشد جمعيت در اين كشور 82/ 1 درصد است. بالا بودن نرخ رشد جمعيت جوان اين كشور با توجه به توانايي محدود اقتصاد آن براي ايجاد شغل، موجب شده است كه نرخ رشد بيكاري در اين كشور نيز به طور چشمگيري افزايش يابد. اين جمعيت در چهار ايالت پنجاب، بلوچستان، سند و سرحد به طور نامتوازن پراكنده شده اند و همين امر سبب بروز مشكلاتي از جهت توزيع امكانات شده است. شاخص اميد به زندگي در اين كشور به طور كلي، 75/ 63 سال است كه به طور تفكيكي، در مردان 73/ 62 سال و در زنان 83/ 64 سال مي باشد.

ميزان مبتلايان به بيماري ايدز در ميان جمعيت اين كشور 1/ 0 درصد است و بر مبناي برخي از آمارها، 74 هزار نفر مبتلا به ايدز در اين كشور زندگي مي كنند. نرخ باسوادي در ميان جمعيت 15 سال به بالاي اين كشور، به طور كلي 9/ 49 درصد است. اين نرخ در ميان مردان 63 درصد و در ميان زنان 36 درصد مي باشد.

گروه هاي پنجابي، سندي، پشتون، بلوچ و مهاجر (مهاجراني كه در

ص: 317

زمان تجزيه شبه قاره از هند به اين كشور آمدند)، گروه هاي اصلي قومي در اين كشور را تشكيل مي دهند. به لحاظ ديني نيز در اين كشور، 97 درصد از جمعيت را مسلمانان تشكيل مي دهند كه از آن ميان اهل سنت 77 درصد هستند. ساير گروه هاي ديني شامل مسيحيان و هندوها، 3 درصد جمعيت را تشكيل مي دهند.

از لحاظ زباني، 48 درصد از مردم به گويش پنجابي، 12 درصد به گويش سندي، 10 درصد سيراكي، 8 درصد پشتو، 8 درصد اردو، 3 درصد بلوچي، 2 درصد هندو، 1 درصد برآهويي و 8 درصد به گويش بروشاسكي و ساير گويش ها تكلم مي كنند. زبان انگليسي عمدتاً در ميان نخبگان اين كشور و مقامات رده بالاي دولت رواج دارد.

ص: 318

اختيارات قابل توجهي نيز هست كه يكي از اين اختيارات، قدرت انحلال مجلس ملي است.

بر اساس اصلاحيه قانون اساسي، از زمان ضياءالحق، رئيس جمهور از ميان اعضاي مجلس ملي، نخست وزير را انتخاب مي كند و با كابينه فدرال همكاري مي نمايد. كابينه فدرال، شورايي است متشكل از وزرايي كه رئيس جمهور با مشورت نخست وزير انتخاب مي كند.

ص: 319

قانون گذاري- به جز تصويب لوايح ملي كشور- هستند. بودجه فدرال و تمامي لوايح مالي ديگر را تنها مجلس ملي مي تواند تصويب كند.

رئيس جمهور اختيار دارد كه از تصويب ديگر لوايح جلوگيري نمايد مگر آن كه قوه مقننه در نشستي متشكل از اعضاي هر دو مجلس نظر رئيس جمهور را رد كند.

از ديگر مقام هاي مهم قوه قانون گذاري مي توان به دادستان كل، حسابرس كل و مسؤولان كميسيون سرزميني فدرال، كميسيون خدمات عمومي فدرال، انتخابات مركزي و بازرسي كل اشاره نمود.

ص: 320

مي شوند.

رئيس قضات و ديگر قاضيان ديوان عالي كشور مي توانند تا سن شصت و چهار سالگي به كار خود ادامه دهند. قضات دادگاه هاي عالي ايالتي را نيز رئيس جمهور پس از مشورت با رئيس قضات ديوان عالي، فرماندار ايالت و رئيس قضات ديوان عالي آن ايالت انتخاب مي كند.

دادگاه ويژه ديگري به نام دادگاه فدرال شريعت متشكل از هشت قاضي مسلمان وجود دارد كه شامل يك رئيس قضات (از سوي رئيس جمهور) و سه قاضي از طبقه علما و نخبگان اسلامي است. اين دادگاه درباره مطابقت يا عدم تطابق قوانين با اسلام تصميم گيري مي نمايد. هرگاه يك قانون آشكارا با اسلام تضاد داشته باشد، رئيس جمهور (چنانچه قوانين فدرال باشد)، يا فرماندار (در اموري كه قانون مربوط به قوانين ايالتي باشد)، موظف خواهند بود كه اين قانون را با اسلام هماهنگ نمايند.

همچنين دادگاه هاي ويژه اي مانند دادگاه هاي مواد مخدر، كار، مالي و خلاف كاري هاي بانكي، دادگاه هاي ويژه تروريست ها و عمليات تروريستي نيز وجود داشته و به فعاليت مشغولند. اداره محتسب نيز در بسياري از مناطق مسلمان نشين براي تضمين اين كه هيچ تخلفي نسبت به شهروندان صورت نگيرد، تأسيس شده است. اعضاي اين اداره را رئيس جمهور به مدت چهار سال انتخاب مي كند.

ص: 321

ص: 322

ص: 323

ديوارهاي بلند شهرها معرفي مي شد را با خود آوردند.

بودايي از ديگر آيين هاي مهمي بود كه از سال 528 قبل از ميلاد در منطقه رواج يافت. سه سده پس از مرگ بودا، آشوكا فرمانرواي بزرگ، شروع به ساختن بناهاي تاريخي به ياد بودا كرد و به اشاعه تعليمات بودا پرداخت. دو فرمان نامه سنگي بزرگ وي متعلق به حدود 250 سال قبل از ميلاد، در پاكستان و در نزديك تاكسيله باستان ديده مي شود.

فتوحات نظامي كانيشكا تعاليم بودايي را از طريق هند به سوي شرق انتشار داد و آيين بودا، طي سده ها، در سراسر شبه قاره هند به شكوفايي خود ادامه داد. پس از آن، آيين بودا به صورت ديگري از ويشنو، خداي هندو جلوه گر شد. بوديسم در شبه قاره هند پس از سال 1000 ميلادي به صورت آيين نوعي از فرقه خاص هندو درآمد. گسترش اسلام به امحاي آن سرعت بخشيد؛ در سده دوازدهم چند دير باقيمانده غارت شد. دين اسلام و آيين هندو جاي آيين بودا را گرفت.

در عهد مغول ها، بخش عظيمي از شبه قاره هند به زير حاكميت مسلمانان درآمد. اما بسياري از پادشاهان هندو همواره با سلطه مسلمانان مخالفت كردند و به مبارزه با آن ها ادامه دادند. اين دشمني مداوم ميان جوامع هندو و مسلمان همچنان تداوم يافت. بسياري از هندوهاي طبقه پايين، به واسطه جاذبه هاي آيين برابري اسلام و انزجار از نظام كاستي (طبقاتي)، به اسلام گرويدند. از اين رو شمار مسلمانان در سراسر شبه قاره هند از طريق نفوذ روحانيون مسلمان و مبادله تدريجي آداب و رسوم و نه با تغيير اجباري دين، افزايش يافت.

ص: 324

در عهد مغولان، بخش بزرگي از شبه قاره تحت حاكميت مسلمانان، يكپارچه شد. علاوه بر اين، آن ها سعي مي كردند معابد شرك آلود هندي را تخريب كنند؛ ازجمله محمود غزنوي كه در حمله به هند، بسياري از معابد هندوها را ويران كرد. پيش از مغولان، غوريان كه از سلسله افغان ها بودند، در هند سلطه داشتند. قطب الدين يكي از فرماندهان غوري خود را سلطان دهلي ناميد و حكومتي اسلامي برپا ساخت كه تا پيش از ورود مغولان پابرجا بود. وي در ازاي ساختن هر مسجد، بيست و هفت معبد هند را ويران ساخت، سپس مناره باشكوهي به نام قطب منار برافراشت.

اكبرشاه، مغول بعدي بود كه حاكميت مغولان را بر بخش اعظم شبه قاره هند وسعت بخشيد. او نخستين فردي بود كه هندوان و مسلمانان را به كار با يكديگر تشويق كرد؛ ماليات زيارت در معابد را از ميان برداشت؛ اختلافات مذهبي مسلمانان و هندوان را زدود. وي در سال 1575 فرمان تأسيس عبادتگاهي در نزديكي قصرش را صادر كرد كه در آن، در مورد جنبه هاي متفاوت مذاهب مختلف هندو، جين(Jain)، اسلام و مسيحيت بحث و مناظره برپا مي شد. اكبرشاه با برگزيدن بهترين قوانين از كليه مذاهب، دين جديدي پديد آورد، اما آن را بر شخص خود به عنوان امپراتور شبه الهي متمركز ساخت. البته اين اقدام، سياست زيركانه اي بود و چنان تأثيري داشت كه احترام به سرير مغول، پس از آن كه قدرت سياسي مؤثر خو را از دست داد، مدت هاي دراز تا سده نوزدهم همچنان باقي ماند.

اورنگ زيب، پسر اكبرشاه، مجدداً محدوديت هايي را براي هندوان

ص: 325

وضع نمود و هزاران معبد هندو را تخريب كرد. مذهب جديد سيك ها مورد غضب وي واقع شد. زماني كه رهبر آنان، گورو (معلم روحاني Guru) از پذيرش اسلام سرباز زد، اورنگ وي را گردن زد و هزاران نفر از پيروانش را كشت. كينه ميان سيك ها و مسلمانان از زمان اورنگ تاكنون باقي مانده است و علت اصلي كشتارهاي فاجعه آميز در هنگام جدايي پاكستان و هند بود. اورنگ در زندگي خود در امور ديني بسيار سختگير بود. وي مساجد فراواني از جمله مسجد سلطنتي لاهور موسوم به مسجد پادشاهي كه از بزرگ ترين مساجد دنياست را بنا نمود. پس از وي هندوها و ديگر گروه ها قوي شدند و با كمك سيك ها امپراتوري وي را تجزيه نموده و بر بخش هايي از آن حكم راني كردند.

در سال، امپراتوري مغول در برابر حمله نادرشاه شكست خورد اما حكومت مغولان پس از بازگشت نادر به ايران تا سال تداوم يافت. سرانجام بريتانيا كنترل مستقيم شبه قاره را در دست گرفت تا اين كه با مبارزه هندوها و مسلمانان، دو كشور هند (با اكثريت هندو) و پاكستان (با اكثريت مسلمان) به استقلال دست يافتند. از آن به بعد، پاكستان كه برمبناي اكثريت مسلمان تشكيل شده بود، اولين جمهوري اسلامي را تشكيل داد و سعي نمود تا برمبناي دين اسلام عمل نمايد.

كشور پاكستان به نام دين اسلام و به عنوان كشوري خاص مسلمانان شبه قاره هند، تأسيس شد و از همان ابتدا نام و نشان اسلامي را براي خود حفظ كرده است.

اسلام، دين رسمي اين كشور است و درصد از جمعيت پاكستان

ص: 326

مسلمان هستند. اكثريت مسلمانان پاكستان، سني و حنفي مذهب و گروهي نيز شافعي مسلك مي باشند. اقليت قابل توجهي در حدود/ تا درصد از جمعيت پاكستان، شيعه هستند. ساير گروه هاي مسلمان اين كشور عبارت اند از: سادات، مغول ها، پتان ها، جوخه ها، اسماعيلي مذهبان پيرو فرقه نزاي آقاخان، بهايي ها، احمديه يا قادياني ها (مسلمانان پاكستان قادياني ها را مسلمان نمي دانند؛ زيرا به نبوت پيامبر اسلام (ص) معتقد نيستند). قادياني هاي پاكستان شاخه اي از قادياني هاي اصلي در هند مي باشند و مركز آنان در جنوب غربي لاهور مي باشد كه نام آن را «ربوه» گذاشته اند. فعاليت اين گروه در ترويج ملك خودشان به خصوص در غرب و آفريقا چشم گير است. در تاريخ سپتامبر سال، مجلس شوراي ملي پاكستان با اصلاح دو ماده از قانون اساسي پاكستان و درج اين مطلب كه تمامي كساني كه به نبوت و خاتميت قطعي و كامل حضرت محمد (ص) ايمان و اذعان نداشته باشند از حوزه شموليت اسلام خارج خواهند بود، قادياني ها را غيرمسلمان دانستند. حدود درصد از جمعيت پاكستان مسيحي و/ درصد جمعيت هندو مي باشند.

ص: 327

جمهوري اسلامي اعلام و معرفي كرده است. اين كشور از معدود كشورهايي است كه جز دين مشترك بين جمعيت آن، هيچ يك از عناصر تشكيل يك دولت ملي در محدوده سرزميني خاص را بنا بر عرف سياسي امروز قرار نداده است. در اصطلاح، ساختار جمعيتي اين كشور را «موزائيك وار» مي دانند كه از اقوام و قبيله هاي مختلف تشكيل شده است. بنا بر قانون اساسي، رئيس جمهور و نخست وزير بايد مسلمان باشند اما همه اقليت هاي مذهبي به نسبت تعدادشان در مجلس شوراي ملي پاكستان داراي نماينده مي باشند. اقليت هاي ديني مي توانند آزادانه مراسم و آيين هاي ديني خود را به جاي آورند.

از همان ابتداي تشكيل حكومت پاكستان، تلاش براي استقرار هرچه بيشتر اصول اسلامي، علت وجودي تشكيل اين كشور بوده است. دين اسلام تنها عامل وحدت بخش گروه هاي مختلف قومي و زباني اين كشور مي باشد. قانون اساسي اين كشور مبتني بر اصول و ضوابط اسلامي بوده و مقرر مي دارد كه به منظور بررسي تناسب و تطابق قوانين موضوعه اين كشور با شريعت اسلامي، شورايي تحت عنوان «شوراي عقايد و احكام اسلامي» تشكيل گردد.

علاوه بر داير بودن محاكم شريعت تحت نظر حكام شرع، قوانين كيفري نظامي نيز به نحوي اصلاح گرديده اند كه به محاكم نظامي نيز اجازه اعمال قوانين كيفري و مجازات هاي اسلامي را اعطاء كرده است. قصاص، حدود و تغزيرات كه از مجازات هاي اسلامي هستند، از سال هاي پيش در پاكستان اجرا مي شده اند.

ص: 328

ص: 329

اعتقادات مذهبي ديده مي شود.

عيد فطر در پاكستان مانند آغاز سال در ايران است و سه روز تعطيلي رسمي براي پاسداشت آن، اعلام شده است. عيد قربان نيز با عظمت برگزار مي شود. در سالروز تولد حضرت رسول اكرم (ص) نيز خيابان ها آذين بسته و جشن هاي مفصلي برپا مي گردد.

ص: 330

و در حفظ و تجويد و قرائت قرآن مهارت داشته باشند، «مولانا حافظ» ناميده مي شوند.

2. ذاكر: به كساني كه به نعت و منقبت يا به مصيبت آل اطهار مي پردازند و معمولًا شيعه مي باشند، گفته مي شود. نعت خوان، كسي است كه حضرت رسول (ص) و خاندان وي را در شعر با ترنم مي خواند و معمولًا سني است.

3. شيخ الحديث: كساني كه به طلاب علوم ديني در پايان تحصيلات شان درس احاديث مي دهند.

4. مفتي: به بالاترين درجه روحانيون مذهبي در پاكستان اطلاق مي شود. مراجع طراز اول تقليد به اين عنوان خوانده مي شوند.

5. شيخ المشايخ: به پيشواي فرقه صوفيان و اقطاب و مراد سالكان گفته مي شود. مشايخ به اقطابي مي گويند كه چشم و چراغ پيروان و قريب به درجه شيخ المشايخ هستند. در اصطلاح ادبي، به مربي سالكان و رئيس اهل خانقاه كه تعليم و تربيت رهروان طريقت را مانند مدرسان و مربيان طالب علم در مدارس به عهده دارند، شيخ، پير، قطب يا مراد مي نامند.

ص: 331

عبارت است از:

«جامعه اشرفيه» و «جامعه نعيميه» در لاهور، «خيرالمدارس» و «دار العلوم» در ملتان، «دارالعلوم حقانيه» در اكوره ختك، «جامعه اشرفيه» در پيشاور، «جامعه اسلاميه» در بهاولپور، «مركز تعليمات اسلامي»، «مدرسه عربيه مظهر العلوم»، «مدرسه البنات» ويژه بانوان، «جامعه فاروقيه» و «دارالعلم امجديه» در كراچي.

- اهل تشيع نيز مراكز ديني متعددي در شهرهاي مختلف دارند از جمله:

مركز بزرگ ديني «المنتظر» در لاهور، «جامعه اهل بيت» در اسلام آباد، «مدرسه مؤمن»، «مدرسه آيت الله حكيم» در راولپندي، «مدرسه مشارع العلوم» در حيدرآباد و «مدرسه امام صادق (ع)» در كويته.

- مواد درسي اين مدارس، عموماً از مدارس ديني ايران اقتباس مي شود و مدرسان آن در نجف، قم و پاكستان تحصيل كرده اند. رهبر شيعيان پاكستان پس از شهادت عارف حسين حسيني، سيد ساجد علي نقوي مي باشد كه رهبر نهضت فقه جعفري هم هست. مولانا حامد علي شاه ملقب به حامدالموسوي، رئيس مدرسه ديني مؤمن نيز يكي ديگر از رهبران شيعيان مي باشد كه برخلاف ساجد نقوي، اعتقاد به دخالت دين در سياست ندارد. فرقه اي از شيعيان نيز به نام اسماعيليه در پاكستان بيشتر در مناطق پنجاب و شمال غربي پاكستان ساكن هستند كه غالباً پيروان آقامحمدخان محلاتي مي باشند.

برخي از مدارس اهل سنت كه نام برده شد، از قدرت فراواني

ص: 332

برخوردار مي باشند؛ نظير مدرسه عربيه مظهرالعلوم در كراچي كه در سال ميلادي تأسيس شده است. برخي از مدارس نيز پس از تأسيس پاكستان، از هند به اين كشور منتقل شده است؛ نظير مدرسه دارالعلم واقع در كورنگي كه مؤسس آن علامه بشير احمد عثماني مي باشد و در سال تأسيس شده است. اين مدرسه قبلًا در كلكته بوده است. تحصيل در اين مدرسه تا درجه مفتي مي باشد. اين مدرسه، سي مدرسه ديني ديگر را تحت پوشش خود دارد. محصلين آن از افراد ايراني و برمه اي مي باشند. مفتي محمد شفيع از فقهاي بزرگ در آن تدريس مي كرده است. در پاكستان برخي از مساجد در محيط خود مدرسه اي براي تحصيل طلاب علوم ديني دارند. مدرسه عربيه اسلاميه «نيوتاون» سني ها و مدرسه «المنتظر» شيعيان در لاهور، داراي اين ويژگي مي باشند.

برخي از اين مدارس مجلاتي نيز منتشر مي كنند. نظير مدرسه دارالعلوم كورنگي كه مجله اي به نام «البلاغ» در جهت اهداف مركز منتشر مي سازد. اكثر اين مدارس كتابخانه هاي بزرگي دارند كه در آن، كتاب هاي نفيس و قديمي فراواني وجود دارد.

ص: 333

اسلامي تبديل كرده اند، حاكي از تفاوت هاي اساسي روحي و فرهنگي آنان با ساير هنديان است. علاوه بر اين، اسلام به عنوان يك دين در تغيير ساخت اجتماعي و فرهنگي مردم پاكستان حتي قبل از تقسيم هند هم، بسيار بيشتر از ساير نقاط شبه قاره مؤثر بوده است. اسلام اساس هويت و موجوديت و قوام و استواري پاكستان و به عنوان مبناي ناسيوناليسم پاكستاني است.

كيفيت تكوين و شكل گيري پاكستان و ويژگي هاي تاريخي آن و نيز عوامل و انگيزه هاي ايجاد آن، بزرگ ترين نقش را در حيات اجتماعي، سياسي و فرهنگي ملت پاكستان داشته و دارد.

پس از جدايي پاكستان از هند زبان اردو به وسيله محمدعلي جناح به عنوان زبان رسمي مردم پاكستان انتخاب شد در حالي كه مردم پاكستان شرقي (بنگلادش فعلي) به زبان بنگالي سخن مي گفتند و/ درصد از كل جمعيت پاكستان را تشكيل مي دادند و تنها/ درصد مردم پاكستان به زبان اردو سخن مي گفتند. اين اقدام به عقيده برخي، نخستين عاملي بود كه سبب بروز قيام در پاكستان شرقي شد و در نهايت به استقلال بنگلادش از پاكستان كمك كرد.

به دليل رواج و اشاعه سريع اسلام در پاكستان از طريق اعراب و ايرانيان، فرهنگ اين كشور متأثر از فرهنگ اسلامي و ايراني است. اردو زبان رسمي اين كشور مملو از واژه هاي فارسي و عربي مي باشد، علما و عرفا براي ترويج و تبليغ اسلام از زبان فارسي كه زبان مادري آن ها بوده، استفاده كرده و آن را وسيله پيام خود ساخته اند. به عبارت ديگر بر

ص: 334

بال هاي زبان فارسي از راه آسياي مركزي و خراسان بزرگ، سيستان و كرمان به شبه قاره هند راه مي يابد. تأثير تمدن اسلامي در هند به صورت نفوذ تمدن ايراني درآمد و با درخشندگي فرهنگ آن مورد توجه و پذيرش قرار گرفت.

نفوذ فرهنگ غربي پس از ورود بريتانيا به شبه قاره هند در فرهنگ اين كشور به چشم مي خورد و زبان انگليسي در سطوح دانشگاهي و عالي اين كشور شايع و رايج مي باشد. پس از توسعه استيلاي بريتانيا، استفاده از زبان فارسي در ادارات ممنوع اعلام شد و دولت انگليسي توجهي به اعتراضات مردم در اين زمينه نكرد. انگليسي ها كه درصدد قطع ارتباط فرهنگي و مذهبي مردم با زبان فارسي بودند، حذف زبان فارسي و قطع ارتباط فكري و فرهنگي مردم با نياكان و مفاخر ملي و مذهبي شان را بهترين راه تشخيص دادند.

در دانشگاه ها و مراكز آموزش عالي اين كشور تنها زبان تدريس، انگليسي است. تنها در يك يا دو دانشگاه كه اسم و رسم اسلامي دارند به زبان عربي نيز تدريس مي شود. زبان فارسي تنها در يكي از دانشگاه هاي اين كشور از جمله زبان هايي است كه به آن تدريس مي شود و اين براي كشوري كه تاريخ و فرهنگ و زبان آن پيوستگي هاي ديرينه و عميقي با تاريخ و فرهنگ ايران و زبان فارسي دارد، بسيار قابل تأمل است.

ص: 335

اقتصاد پاكستان به طور عمده كشاورزي است و اكثريت مردم اين كشور يا كشاورز بوده و يا به نوعي با كشاورزي در ارتباط مي باشند. صادرات اين كشور نيز به محصولات كشاورزي و منسوجات متكي است كه اهميت بخش كشاورزي را افزايش مي دهد. در زمينه صادرات و واردات، پاكستان همواره با تراز منفي تجاري روبه رو بوده است. از طرفي مطابقت چنداني ميان نقدينگي، رشد اقتصادي و تورم وجود نداشته و ندارد. از اين رو كشور به وام ها و قروض خارجي و داخلي وابسته است.

ص: 336

ميان كشورهاي عضو كنسرسيوم مي توان به فرانسه، آمريكا، ايتاليا، كانادا، ژاپن، نروژ، سوئد، انگلستان و هلند و از ميان سازمان هاي مالي و اقتصادي مي توان به جامعه اقتصادي اروپا، برنامه جهاني غذا و سازمان كمك هاي اضطراري آمريكا اشاره كرد. كنسرسيوم هر ساله در فرانسه تشكيل جلسه داده و كمك هاي مالي مختلفي را براي پاكستان تصويب مي كند. كمك هاي كنسرسيوم اهميت بسياري نزد مقامات پاكستاني داشته و هر سال قبل از شروع اجلاس كنسرسيوم، هيأت هاي بلندپايه اقتصادي پاكستان براي دريافت كمك بيشتر به فرانسه اعزام مي شوند.

از ديگر منابع كمك دهنده به پاكستان، برنامه توسعه سازمان ملل متحد، صندوق بين المللي پول و بانك جهاني مي باشند. علاوه بر اين ها، كشورهاي بلغارستان، اتريش، چين، چك، اسلواكي، دانمارك، فنلاند، روماني و روسيه، عربستان، امارات متحده، قطر، ليبي (كشورهاي اخير تحت عنوان صندوق كمك اوپك) نيز به پاكستان كمك مي كنند. سهم اين كمك ها در اقتصاد پاكستان بسيار حائز اهميت است. به نحوي كه به عنوان مثال، سهم كمك ها در طي اولين برنامه توسعه (-)، درصد بود.

ص: 337

آن پاكستان براي تحويل يك نيروگاه برق اتمي قراردادي با فرانسه امضا كرد كه بعد از اعدام ذوالفقار علي بوتو و در زمان رياست جمهوري ضياءالحق خريد آن منتفي شد. در سال يك نيروگاه هسته اي ده مگاواتي تحقيقاتي در حوالي اسلام آباد تأسيس شد. در حال حاضر مركز تحقيقات هسته اي در «كهوته» (Kahota) نزديك پايتخت و مركز اتمي معالجه سرطان در اسلام آباد و چند شهر ديگر پاكستان مشغول فعاليت هستند. عمليات احداث يك نيروگاه اتمي مگاواتي ساخت چين با همكاري متخصصان آن كشور از اوايل سال در «چشمه» در ايالت پنجاب شروع شد. مقدمات ايجاد سومين نيروگاه هسته اي اين كشور به ظرفيت مگاوات در ناحيه چشمه ايالت پنجاب (در اواخر سال) فراهم شد كه در سال به بهره برداري رسيد.

اختلافات ميان هند و پاكستان عاملي است كه ممكن است به بروز يك جنگ هسته اي ميان دو كشور منتهي شود. با اين وجود هيچ يك از دو كشور تاكنون به پذيرش قرارداد منع توسعه سلاح هاي هسته اي(NPT) تن نداده و پاكستان اعلام كرده است، زماني اين قرارداد را امضاء خواهد كرد كه هند نيز آن را بپذيرد. پاكستان كه برنامه هاي هسته اي خود را مسالمت آميز توصيف مي كند، تصريح كرده كه حاضر نيست به طور يك جانبه از آن صرف نظر كند.

ص: 338

سياست خارجي پاكستان از ابتداي استقلال تحت تأثير روابط با هند قرار دارد. از آن جا كه هند براي پاكستان همواره تهديد به شمار مي رفته است و قدرت اقتصادي، سياسي و نظامي آن چند برابر پاكستان است، اين كشور به دنبال آن بوده كه در صحنه روابط خارجي متحداني براي دفاع و حمايت از خود به دست آورد. دولت هاي مختلف اين كشور همواره درصدد حل و فصل اختلافات با هند برآمده اند اما كمتر موفق بوده اند. جدايي دو كشور، مسائلي نظير كشمير را به وجود آورد كه هنوز زمينه هاي اختلاف را به رغم طرح ها و پيشنهادات مختلف براي حل آن ها، زنده نگه داشته است. اين اختلاف باعث سه جنگ ميان دو كشور شده است. بنابراين، روابط پاكستان با ساير كشورها نيز به طور كلي در درجه اول تحت تأثير مناسبات اين كشور با هند قرار دارد.

از آن جا كه پاكستان كشوري اسلامي است و برمبناي اكثريت جمعيت مسلمان، جدايي اين كشور از هند شكل گرفت، توسعه روابط با كشورهاي مسلمان نيز از اصولي است كه در سياست خارجي پاكستان مورد تأكيد قرار گرفته است. بر اساس ماده قانون اساسي پاكستان، دولت كوشش خواهد كرد تا روابط برادرانه بين كشورهاي مسلمان را براساس وحدت اسلامي، حمايت از منافع مشترك مردم آسيا، آفريقا و آمريكاي لاتين، ترويج صلح و امنيت بين المللي، پرورش روحيه تفاهم و دوستي در ميان ملت ها و ترغيب حل اختلافات بين المللي از راه هاي صلح آميز تقويت نمايد.

روابط پاكستان با آمريكا از ديگر ويژگي هاي سياست خارجي اين

ص: 339

كشور است. به سبب روابط حسنه هند با شوروي، پاكستان بيشتر به آمريكا متمايل شد تا از كمك هاي اين كشور در مقابل هند استفاده نمايد. اين كشور به ويژه از اواسط دهه پنجاه، مناسبات نزديكي با آمريكا برقرار كرد. شركت پاكستان در پيمان هاي نظامي نظير سنتو و سيتو در واقع در راستاي سياست هاي آمريكا بود، اما از آن جا كه در جنگ با هند، كشورهاي عضو سيتو به پاكستان كمكي ارائه نكرده اند، مناسبات اين كشور باآمريكا تا حدودي كاهش يافت.

جنگ هند و چين در سال موجب بروز تحولاتي در سياست پاكستان شد. پاكستان علاوه بر مناسبات با غرب سعي نمود روابط خود را با چين گسترش دهد. انفجار بمب اتمي هند در، پاكستان را بيشتر بيمناك ساخت. سياست پاكستان در نزديكي به چين و عادي سازي روابط با شوروي از يك سو و نزديكي هند و آمريكا از سوي ديگر موجبات ركود در روابط پاكستان و آمريكا را فراهم آورد.

تهاجم شوروي به افغانستان و پيروزي انقلاب اسلامي، سبب شد پاكستان موقعيت برجسته اي در منطقه بيابد. در اين دوره پاكستان به عنوان سنگر دفاعي در مقابله نيروهاي مخالف با غرب مورد توجه آمريكا قرار گرفت و روابط پاكستان با آمريكا به سرعت بهبود و گسترش يافت. از طرف ديگر روابط با چين نيز روز به روز توسعه مي يافت و چين به صورت يكي از كشورهاي محوري در سياست خارجي پاكستان درآمد.

به موازات بهبود مناسبات با آمريكا و تهاجم شوروي به افغانستان،

ص: 340

روابط پاكستان با كشورهاي عربي خليج فارس و در رأس آن ها عربستان نيز به سرعت رو به گسترش نهاد و اين كشور درصدد جلب حمايت ها و كمك هاي كشورهاي مسلمان با هدف دفاع از افغانستان برآمد.

پس از خروج نيروهاي شوروي از افغانستان، اهميت پاكستان براي آمريكا كاهش يافت. پايان جنگ سرد و اضمحلال شوروي، موقعيت سنگر مدافع غرب بودن پاكستان را از بين برد. حل و فصل اختلافات در سطح جهاني و منطقه اي از جمله مذاكرات هندوچين براي حل و فصل اختلافات، پاكستان را واداشت تا به دنبال حل اختلافات خود با هند برآيد و از طرف ديگر موقعيت جديدي در صحنه جهاني و منطقه اي براي خود به دست آورد تا روابط خود با كشورهاي مختلف را از آن طريق تحكيم بخشد. جنگ دوم خليج فارس در اوايل دهه، تا حدودي اين امكان را براي مدت كوتاهي براي پاكستان فراهم ساخت. با اتمام جنگ، اين فرصت نيز از بين رفت. تنش ها و درگيري ها با هند تاكنون ادامه دارد و مسأله محوري در سياست خارجي پاكستان را همين امر و مسأله رابطه با هند تشكيل مي دهد.

ص: 341

سياست، به عنوان سد نفوذ غرب در مقابل شرق به كار گرفته شدند. از اين رو هر دو در سال، عضو پيمان بغداد گرديدند. «همكاري عمران منطقه اي» يا آ. سي. دي كه در سال ميان دو كشور فوق و تركيه منعقد شد، در واقع بازوي اقتصادي سنتو بود.

همچنين ايران اولين كشوري بود كه با پاكستان عهدنامه مودت در تاريخ فوريه در تهران منعقد ساخت. در تاريخ مارس نيز در كراچي بين دو كشور موافقتنامه فرهنگي امضاء شد. در سال، در جنگ ميان هند و پاكستان، ايران از ارائه هيچ كمكي به پاكستان دريغ نورزيد. در بحران سال و استقلال بنگلادش، ايران ضمن اين كه سعي نمود از بروز جنگ جلوگيري نمايد، كمك هاي فراواني را نيز در اختيار پاكستان قرار داد. پس از استقلال بنگلادش نيز ايران تا زماني كه موضع پاكستان در مقابل بنگلادش روشن نشد، اين كشور را به رسميت نشناخت. پس از خاتمه جنگ و روي كار آمدن ذوالفقار علي بوتو، محمدرضا پهلوي اولين رئيس كشوري بود كه از پاكستان ديدار نمود و به طور كلي تا قبل از پيروزي انقلاب اسلامي، حدود قرارداد بين دو كشور در زمينه هاي مختلف منعقد شد.

پاكستان جزو اولين كشورهايي بود كه جمهوري اسلامي ايران را به رسميت شناخت و اين كشور براي اعلام مواضع دوستانه با ايران، در تحريم اقتصادي غرب عليه ايران شركت نكرد و در جريان جنگ ايران و عراق نيز موضع نسبتاً بي طرفانه اي اتخاذ كرد.

در سال، يك هيأت اقتصادي ايران به پاكستان سفر كرد و

ص: 342

درباره خريد كالاهاي مورد نياز از پاكستان، ترانزيت كالا از هند با استفاده از راه آهن پاكستان و اتصال راه آهن ايران به پاكستان با مقامات آن كشور مذاكره نمودند. از اين به بعد روابط دو كشور سير صعودي را طي نمود و با سفر دكتر ولايتي، وزير امورخارجه در مارس به پاكستان و پس از آن سفر غلام اسحاق خان وزير دارايي پاكستان به ايران، مناسبات دو كشور به بالاترين سطح خود پس از پيروزي انقلاب اسلامي ايران رسيد. هر چند كه روابط دو كشور در اثر حوادث مختلف از جمله مسائل فرقه گرايي در پاكستان و پرونده شهداي ايراني دچار افت و خيزهايي شد، اما پس از كودتاي ژنرال پرويز مشرف در سال، و اراده سياسي اسلام آباد جهت حل آن ها، موانع روابط بين دو كشور از بين رفت. از آن پس، سفر مقامات دو كشور در جهت ارتقاي روابط و نيز انعقاد توافق در مورد انتقال گاز طبيعي ايران به پاكستان و سپس هند، در جريان است و در اين زمينه به موفقيت هاي خوبي نيز دست يافتند و دو كشور گام هاي مهمي را در جهت انعقاد اين توافقنامه برداشتند.

ص: 343

اردو، بلوچي، هندو، برآهويي و بروشاسكي و ساير گويش ها تكلم مي كنند.

زبان انگليسي عمدتاً در ميان نخبگان اين كشور و مقامات رده بالاي دولت رواج دارد.

قوه مجريه پاكستان متشكل از رئيس جمهور، نخست وزير، كابينه و شوراي امنيت ملي است.

قوه قانون گذاري پاكستان يا مجلس شورا، متشكل از دو مجلس سنا و ملي است.

قوه قضائيه پاكستان شامل ديوان عالي، ديوان هاي عالي ايالتي و ديگر دادگاه هايي است كه صلاحيت رسيدگي قضايي به امور جنايي و مدني را دارند.

از مهم ترين اختيارات رئيس جمهور در مقام رئيس قوه مجريه، انحلال مجلس ملي است. نخست وزير به عنوان دومين مقام قوه مجريه از اختيار تشكيل دولت برخوردار است.

يكي از مهم ترين اختيارات مجلس سنا، جايگزيني رئيس اين مجلس در مقام رياست جمهوري در موارد خاص است.

قوه قضائيه پاكستان كه داراي صلاحيت رسيدگي قضايي به امور جنايي و مدني هستند.

هر ايالت پاكستان از يك دولت و مجلس ايالتي برخوردار است كه اختيارات قابل توجهي در امور قانون گذاري و اجرايي دارند. سيستم سياسي اين كشور، جمهوري است و بر اساس رقابت حزبي، نخست وزير

ص: 344

به عنوان مقام عالي اجرايي انتخاب مي شود.

اولين ديني كه در اين منطقه رواج يافت، آيين هندو بود كه در حدود 2000 سال قبل از ميلاد مسيح بودا از ديگر آيين هاي مهمي بود كه از سال 528 قبل از ميلاد در منطقه رواج يافت. در عهد مغول ها، بخش عظيمي از شبه قاره هند به زير حاكميت مسلمانان درآمد.

اكبرشاه، كسي بود كه حاكميت مغولان را بر بخش اعظم شبه قاره هند وسعت بخشيد.

اكبرشاه با برگزيدن بهترين قوانين از كليه مذاهب، دين جديدي پديد آورد، اما آن را بر شخص خود به عنوان امپراتور شبه الهي متمركز ساخت.

در مرحله اي بريتانيا كنترل مستقيم شبه قاره را در دست گرفت تا اين كه با مبارزه هندوها و مسلمانان، دو كشور هند (با اكثريت هندو) و پاكستان (با اكثريت مسلمان) به استقلال دست يافتند. از آن به بعد، پاكستان كه برمبناي اكثريت مسلمان تشكيل شده بود.

اسلام، دين رسمي اين كشور است از ابتداي جدايي پاكستان از هند، درگيري هاي شديدي ميان هندوها و مسلمانان اتفاق افتاد كه هزاران كشته و آواره بر جاي گذارده است.

عاملي كه بيش از همه در تحولات فرهنگي پاكستان مؤثر بوده است و آن را متمايز از هند مي نمايد، اسلام است.

به دليل رواج و اشاعه سريع اسلام در پاكستان از طريق اعراب و ايرانيان، فرهنگ اين كشور متأثر از فرهنگ اسلامي و ايراني است.

ص: 345

نفوذ فرهنگ غربي پس از ورود بريتانيا به شبه قاره هند در فرهنگ اين كشور به چشم مي خورد.

در دانشگاه ها و مراكز آموزش عالي اين كشور تنها زبان تدريس، انگليسي است.

اقتصاد پاكستان به طور عمده كشاورزي است. صادرات اين كشور نيز به محصولات كشاورزي و منسوجات متكي است.

پاكستان از ابتداي تأسيس در اوت تاكنون، همواره به عنوان يكي از كشورهاي كمك گيرنده از خارج محسوب مي شده است.

شروع فعاليت هاي هسته اي پاكستان از زمان نخست وزيري ذوالفقار علي بوتو آغاز شد.

سياست خارجي پاكستان از ابتداي استقلال تحت تأثير روابط با هند قرار دارد. از آن جا كه پاكستان كشوري اسلامي است و برمبناي اكثريت جمعيت مسلمان، جدايي اين كشور از هندشكل گرفت، توسعه روابط با كشورهاي مسلمان نيز از اصولي است كه در سياست خارجي پاكستان مورد تأكيد قرار گرفته است.

به سبب روابط حسنه هند با شوروي، پاكستان بيشتر به آمريكا متمايل شد تا از كمك هاي اين كشور در مقابل هند استفاده نمايد.

به موازات بهبود مناسبات با آمريكا و تهاجم شوروي به افغانستان، روابط پاكستان با كشورهاي عربي خليج فارس و در رأس آن ها عربستان نيز به سرعت رو به گسترش نهاد و اين كشور درصدد جلب حمايت ها و كمك هاي كشورهاي مسلمان با هدف دفاع از افغانستان برآمد.

ص: 346

پايان جنگ سرد و اضمحلال شوروي، موقعيت سنگر مدافع غرب بودن پاكستان را از بين برد. حل و فصل اختلافات در سطح جهاني و منطقه اي ازجمله مذاكرات هندوچين براي حل و فصل اختلافات، پاكستان را واداشت تا به دنبال حل اختلافات خود با هند برآيد جنگ دوم خليج فارس در اوايل دهه، تا حدودي اين امكان را براي مدت كوتاهي براي پاكستان فراهم ساخت.

تنش ها و درگيري ها با هند تاكنون ادامه دارد و مسأله محوري در سياست خارجي پاكستان را همين امر و مسأله رابطه با هند تشكيل مي دهد.

پس از استقلال و تأسيس پاكستان در سال، ايران اولين كشوري بود كه تأسيس جمهوري اسلامي پاكستان را به رسميت شناخت.

همچنين ايران اولين كشوري بود كه با پاكستان عهدنامه مودت منعقد ساخت.

در جنگ ميان هند و پاكستان، ايران از ارائه هيچ كمكي به پاكستان دريغ نورزيد.

هرچند كه روابط دو كشور در اثر حوادث مختلف از جمله مسائل فرقه گرايي در پاكستان و پرونده شهداي ايراني دچار افت و خيزهايي شد، اما پس از كودتاي ژنرال پرويز مشرف موانع روابط بين دو كشور از بين رفت. از آن پس، سفر مقامات دو كشور در جهت ارتقاي روابط و نيز انعقاد توافق در مورد انتقال گاز طبيعي ايران به پاكستان و سپس هند، در جريان است و در اين زمينه به موفقيت هاي خوبي نيز دست

ص: 347

يافتند.

ص:248

ص: 349

ص: 350

ص: 351

مناطق مختلف كوهستاني، دره رودخانه اي، كوير، دشت و جنگل را در بر مي گيرد. پائين ترين سطح هند، در اقيانوس هند، با ارتفاع صفر و بلندترين نقطه اين كشور، قله كانچنجنگا، با ارتفاع متر در هيماليا قرار دارد كه سومين قله مرتفع جهان است.

ص: 352

ص: 353

نيروي كار متخصص در زمينه هاي خدمات مالي و نرم افزاري و مهندسي نرم افزار است.

هند عمدتاً در طي دوران استقلال خود، رويكردي سوسياليستي نسبت به اقتصاد در پيش گرفته و بر مشاركت بخش خصوصي، بازرگاني خارجي و سرمايه گذاري مستقيم خارجي نظارت هاي دولتي سختگيرانه اي اعمال مي كرد. با اين حال در اوايل دهه نود، هند با در پيش گرفتن رويكرد اصلاحات اقتصادي و كاهش كنترل دولت بر تجارت و سرمايه گذاري خارجي، به تدريج بازار خود را باز كرد. خصوصي سازي صنايع دولتي و آزاد كردن برخي بخش ها به نفع بخش خصوصي و خارجي، در ميان بحث و جدل هاي سياسي به كندي پيش رفته است.

ص: 354

اقتصاد هند چهارمين اقتصاد بزرگ جهان است. هند با رشد اقتصادي متوسط بالاتر از درصد طي سه سال گذشته به يك قدرت اقتصادي تبديل شده است. اين ميزان رشد نزديك به رشد اقتصادي كشور همسايه آن چين است. بر اساس ميزان قدرت خريد، اقتصاد هند اكنون چهارمين اقتصاد بزرگ جهان به شمار مي آيد. ميليون ها تن هنور در فقر شديد زندگي مي كنند و درآمد سرانه دلار آمريكا در سال است. مشكلات زيربنايي نيز در هند ادامه دارد. توليد ناخالص داخلي اين كشور 3/ 906 ميليارد دلار است كه از اين لحاظ داراي رتبه چهارم در دنيا مي باشد.

اگرچه هنوز بيش از 4 درصد جمعيت هند كمتر از يك دلاردر روز درآمد دارند (رتبه دنيا) و حدود 0 درصد مردم با كمتر از دو دلار

ص: 355

در روز زندگي مي كنند (رتبه دنيا) و بيش از ميليون نفر در زير خط فقر زندگي مي كنند، اما پيشرفت هاي اقتصادي عظيم اين كشور در چند سال اخير رشد اقتصادي هند را به رقم 8 درصد رسانده و كارشناسان پيش بيني مي كنند، در سال هاي آينده هند به رشد اقتصادي 0 درصد در سال نيز نائل شود

ص:256

ص: 357

ص: 358

ص: 359

حزبي كه اكثريت آرا را در انتخابات به دست آورد، نخست وزير را تعيين مي كند و با احزاب ائتلافي، هيأت دولت را تشكيل مي دهد. رئيس جمهور از جمع بندي آراء نمايندگان مجالس مركزي و ايالتي، از ميان كانديداهاي احزاب تعيين مي گردد. كميسيون انتخابات اين كشور يك نهاد مستقل دولتي است كه اختيار كامل در تشخيص شرايط برگزاري و نظارت كامل بر برگزاري انتخابات را دارد. حداقل سن قانوني رأي دهندگان 18 سال است.

قوه مقننه هند در برگيرنده دو مجلس با نام هاي لوك سابا (مجلس عوام) و راجياسابا (مجلس سنا) ست. نمايندگان راجيا سابا نفرند كه تن را رئيس جمهور برمي گزيند و بقيه را نمايندگان مجالس ايالتي. سناتورها بايد در زمينه ادبيات، [علم]، هنر و مسائل اجتماعي متخصص باشند. همچنين رياست جلسات اين مجلس با معاون رئيس جمهور است. لوك سابا نماينده دارد كه تن با رأي مستقيم شهروندان و تن از فرمانداري كل انتخاب مي شوند، نفر را نيز رئيس جمهور از ميان بريتانيايي هاي هندي تبار برمي گزيند. نخست وزير از سوي حزب حاكم لوك سابا معرفي مي شود.

اولين انتخابات سراسري هند در برگزارشد، از آن زمان تا سال حزب كنگره پيوسته بيش از 3 درصد كرسي هاي لوك سابا را در اختيار داشت، اما پس از آن احزاب ديگر به ويژه حزب ناسيوناليست بهاراتيا جاناتا و احزاب ايالتي رشد چشمگيري را در محبوبيت خود شاهد بودند.

تنها يك بار وقفه اي در روند دمكراسي اين كشور ايجاد شد، آن هم

ص: 360

در اواخر دهه، كه درگيري هاي داخلي منجر به اعلام حالت فوق العاده از سوي اينديرا گاندي و در نهايت سرنگوني دولت وي توسط ارتش شد. گفتني است يكي از مهم ترين عوامل نارضايتي از اينديرا گاندي برنامه هاي او براي ترويج تنظيم خانواده به منظور كاهش رشد سرسام آور جمعيت بود.

ص:261

ص: 362

ص: 363

انتخاب مي شوند، رئيس ديوان نيز از سوي رئيس جمهور با مشورت قضات ديوان ودادگاه هاي عالي ايالتي تعيين مي شود. ديوان عالي اين كشور از لحاظ گستردگي اختيارات در موقعيت كم نظيري قرار دارد، اين ديوان نقش نگهبان قانون اساسي را ايفا مي كند و توان لغو قوانين مجلس فدرال و مجالس ايالتي را داراست و در موارد اختلاف ميان دولت فدرال و دولت هاي ايالتي، رأي ديوان حرف آخر را مي زند. اين ديوان همچون مجلس لردان انگليس بالاترين مرجع پژوهش در كشور است و در مواردي كه حكم اعدام صادر شده، استيناف از ديوان به شكل يك حق پذيرفته شده است.

علاوه بر اين، قوه قضائيه از قوه مقننه كاملًا مستقل است، حقوق و مزاياي قضات و مخارج نظام قضائي از رديف بودجه مجزائي تأمين مي شود كه مستلزم رأي گيري در پارلمان نيست، مجلس حتي از بحث درباره اختيارات و تصميمات قضات ديوان عالي و دادگاه هاي عالي ممنوع است مگر زماني كه پيشنهاد بركناري قاضي توسط رئيس جمهور مطرح شود و مجلس با دو سوم آراء آن را تصويب كند.

ص: 364

بيش از 1600 زبان و لهجه در هند وجود دارد. زبان رسمي ايالت دهلي به ترتيب انگليسي، اردو و هندي است. در قانون اساسي هند علاوه بر زبان هندي (از شاخه زبان هاي هند و ايراني) كه زبان رسمي سراسر كشور اعلام شده است، زبان ديگر: اردو، آسامي، انگليسي، اوريا، بنگالي، بودو، پنجابي، تالوگو، تاميل، دوگري، سانتالي، سانسكريت، سندي، گجراتي، كنرائي، كنكاني، كشميري، كوكاني، مالايالم، ماني پوري، مراتي و نپالي نيز به رسميت شناخته شده اند. اين زبان ها به دو شاخه دراويدي (4 درصد)، كه بيشتر در جنوب تكلم مي شوند و هند واروپايي (6 درصد) تقسيم مي شوند. همچنين ساليان دراز حكومت استعماري بريتانيا بر شبه قاره موجب شده انگليسي زبان دوم بسياري از مردم هند باشد.

ص: 365

ص: 366

همه ساله آثار ارزشمندي توسط استادان علاقه مند، به بازار ادب عرضه مي شود. لازم به ذكر است كه در سراسر هند بيش از پنجاه بخش زبان فارسي در دانشگاه ها و كالج ها به فعاليت اشتغال دارند. بيش از يكصد مدرسه و دبيرستان فعالانه به تدريس زبان فارسي مي پردازند. در اكثر قريب به اتفاق مدارس سنتي اسلامي، زبان فارسي در متون درسي وجود دارد و همه علما و مدرسين با ديوان هاي شعراي بزرگ، خصوصاً گلستان سعدي، آشنا و مانوس هستند.

زبان فارسي از آن رو كه قرن ها زبان رسمي سلاطين گوركاني در هند بود، علاوه بر تكلم توسط اقليت پارسي هند تاثير قابل ملاحظه اي بر زبان هاي رايج در شبه قاره به ويژه زبان اردو داشته است.

زبان فارسي پيش از آن كه هندوستان مستعمره انگلستان شود، دومين زبان رسمي اين كشور و زبان فرهنگي و علمي به شمار مي رفت. اما پس از استعمار، انگليسي ها در سال، به زور انگليسي را جايگزين فارسي كردند. زبان فارسي در دوره غزنويان به هند راه يافت. در آن دوره زبان پارسي، زبان ادبيات، شعر، فرهنگ و دانش بود و با تأسيس امپراتوري مغول هندوستان به اوج پيشرفت خود در هند رسيد و زبان رسمي هندوستان شد.

زبان فارسي هندوستان شاعران بزرگي همچون بيدل دهلوي و امير خسرو دهلوي و دستگاه شعري سبك هندي را در خود پروراند. از ديگر شاعران نامدار فارسي زبان شبه قاره هندوستان، مي توان از اقبال لاهوري نام برد. همچنين پارسي گويان هندوستان، واژه نامه هاي ارزشمندي براي زبان

ص: 367

پارسي گردآوري كردند كه از آن جمله مي توان به فرهنگ ابراهيمي از ابراهيم قوام الدين فروغي، فرهنگ آنندراج از محمد پاشا، اشاره كرد.

ص: 368

ص: 369

اقليت هاي كم جمعيت بهراها هستند كه قدرت اقتصادي مهمي در هند دارند. صاحب كمپاني معروف" ويپرو" كه جزو ثروتمندترين افراد جهان مي باشد، از اين فرقه است.

ص:370

ص: 371

ص: 372

اسلامي در هند به شمار مي رود. در سال ميلادي، با حمله نادرشاه افشار به هندوستان مقدمات انقراض اين امپراتوري فراهم شد و در سال پس از سال ها نبرد، سرانجام كمپاني هند شرقي توانست اين امپراتوري را منقرض كرده و سرزمين هاي آن را تصرف كند. به اين ترتيب هند كه در روزگار اكبرشاه و شاه جهان و اورنگ زيب، سير تمدن را آغاز كرده بود رو به ضعف نهاد.

ص:373

ص: 374

ص: 375

گروه ها از ميزان خود اشتغالي بيشتري برخوردارند، اما در كسب اعتبارات، پس از ساير گروه ها قرار داده مي شوند.

البته مسلمانان در جنوب و غرب هند داراي وضعيت بهتري نسبت به مسلمانان ساكن شمال هستند. به صورت تاريخي وضعيت مسلمانان در ايالت هاي جنوبي وغربي هند نسبت به ايالت هاي شمالي كه در زمان جدايي از هند در سال جزء پاكستان قرار گرفتند، در وضعيت بهتري قرار دارند. همچنين مسلمانان در مناطق روستايي نسبت به مناطق شهري از وضعيت اقتصادي بهتري برخوردارند؛ به نحوي كه ميزان فقر مسلمانان در شهرها، درصد بيشتر از ساير گروه هاي جمعيتي حتي شامل طبقه پائين هندوها است. اگر چه در ميان مسلمانان، سيستم كاستي وجود ندارد، اما مسلمانان به سه گروه اشرف، اجلف و ارزال تقسيم بندي مي شوند. گروه اشرف، طبقه بالاتري از مسلمانان هستند كه تصور مي شود عرب تبار هستند در حالي كه اجلف ها به نظر مي رسد هندوهايي هستند كه براي رهايي از سيستم طبقاتي هندي به اسلام گراييده باشند. گروه سوم از مسلمانان، ارزال ها، متعلق به پائين ترين طبقه هندوها هستند.

با وجود اين كه مسلمانان از سطح سواد پائين و سطح فقر بالايي رنج مي برند و خشونت بين هندوها و مسلمانان، زندگي را براي تعدادي زيادي از مسلمانان نامناسب كرده است، اما مسلمانان امكان تأثيرگذاري بر انتخابات را با توجه به جمعيت نه چندان محدود خود دارا مي باشند. به همين لحاظ احزاب شركت كننده در انتخابات معمولًا اين گروه را در محاسبات خود وارد مي كنند و براي جلب حمايت آنان تلاش مي كنند.

ص: 376

ص: 377

سران هند و سران مسلمانان هند كه رهبر آن ها محمدعلي جناح بود به وجود آمد. قصد مسلمانان اين بود كه كشوري مركب از مناطق مسلمان هند تشكيل دهند. در آن هنگام كه حزب كارگر بريتانيا حكومت را به دست گرفت و هيأت وزيران خود را تشكيل داد، حكومت بريتانيا قوانيني وضع نمود كه به موجب آن به هند و سيلان و پاكستان استقلال داده شد. در ماه اوت م، آخرين سرباز بريتانيايي خاك هند را ترك گفت و در تاريخ ژانويه، هند حكومت جمهوري مستقل خود را اعلام نمود و به عضويت اتحاديه كشورهاي مشترك المنافع بريتانيا درآمد.

ص: 378

ص: 379

برنامه پخش مي كنند كه 19 كانال دولتي و بقيه خصوصي هستند. صنعت فيلم سازي هند بزرگ ترين صنعت سينماي دنياست. هر سال در هند بيش از فيلم ساخته مي شود كه اين تعداد بسيار بيشتر از رقم توليدات سينمايي آمريكاست. بر اساس قوانين هند، خارجيان مي توانند تا 26 درصد در زمينه رسانه هاي خبري در هند سرمايه گذاري كنند.

ص: 380

اين بيزاري از ائتلاف با ابرقدرت ها، هند روابط نزديكي را با اتحاد جماهير شوروي برقرار كرد؛ به گونه اي كه اين كشور به اولين تأمين كننده تسليحات نظامي هند تبديل گرديد.

تا پايان جنگ سرد، بهبود قابل توجهي در روابط دو كشور حاصل نشد. در دوران پس از جنگ سرد، يكي از اولين و مهم ترين حوادث تاريخ روابط ايران و هند، ديدار «ناراسيمها رائو»، نخست وزير هند از ايران در سال 1993 بود. رائو اولين نخست وزير هند بود كه پس از انقلاب اسلامي از ايران ديدار كرد و اين ديدار رسمي او از سوي هاشمي رفسنجاني، رئيس جمهوري وقت ايران، به عنوان يك نقطه عطف تفسير شد. در سال 1995 نيز هاشمي رفسنجاني يك ديدار متقابل را از هند انجام داد. در حالي كه ديدارهاي مقامات بلندپايه دو طرف پس از سال 1995 هم ادامه يافت- ديدارهايي كه براي تعيين و تحكيم حدود مناسبات و منافع اقتصادي دو طرف در بخش هاي مهم فني و تكنولوژيك بسيار موثر بود- ديدار رسمي در سطح سران تا سال 2001، صورت نگرفت و در اين سال بود كه «اتال بيهاري واچپايي»، نخست وزير هند از تهران ديدار كرد. نقطه اوج ديدار سال 2001، صدور اعلاميه تهران بود كه توسط واچپايي و «محمد خاتمي» رييس جمهوري ايران به امضا رسيد. اعلاميه تهران در واقع پايه و بنياني متشكل از مجموعه اي گسترده از موضوعات راهبردي- شامل همكاري هاي دفاعي- را براي روابط ايران و هند طراحي نمود.

دو سال بعد، در ژانويه 2003، آقاي خاتمي به دهلي نو سفر كرد و به

ص: 381

عنوان «مهمان ويژه» در جشن هاي روز استقلال هند شركت نمود. اين تشريفات عموماً براي مهم ترين شخصيت ها برگزار مي گردد. در اين ديدار، طرفين، توافقنامه دهلي نو را امضا كردند كه هم از نظر زمان امضا و هم از نظر مفاد آن از اهميت ويژه اي برخوردار بود. استقبال با شكوه و كم نظير هند از خاتمي، آن هم همزمان با گسترش حضور نظامي ايالات متحده در خليج فارس- در تدارك براي جنگ دوم آمريكا با عراق- و نيز گسترش بي سابقه كمي و كيفي مناسبات نظامي ايالات متحده و هند، نشان دهنده اهميتي بود كه هند براي روابط خود با ايران قائل شد. «اعلاميه دهلي نو» البته به دليل مفاد و محتوايش نيز حائز اهميت فراوان بود. با تأكيد بر گسترش مفاد «اعلاميه تهران» اين توافق جديد، دو دولت را براي تعميق سطح همكاري ها از جمله همكاري هاي دفاعي بيشتر متعهد نمود.

مهم ترين بسترهاي همكاري ميان ايران و هند را مي توان اين گونه دسته بندي كرد:

همكاري در زمينه انرژي؛ زيرا به دليل نياز به سرعت گسترش يابنده هند به اين كالا از يك سو و قابليت هاي گسترده ايران در پاسخ دهي به اين نياز از ديگر سو، مهم ترين ظرفيت ها را در روابط دوجانبه پديد آورده است. علاوه بر اين، تجارت و همكاري هاي اقتصادي به دليل همپوشي نيازهاي اقتصادي دو كشور در برخي زمينه ها، به ويژه در سال هاي اخير ظرفيت هاي قابل توجهي در روابط دو جانبه پديد آورده است.

ص: 382

افزون بر اين، در حوزه مسائل امنيتي، اشتراك منافع دو كشور در حوزه هاي مهمي چون همكاري هاي دفاعي و ثبات منطقه اي، ظرفيت ديگري در روابط دو جانبه پديد آورده است.

از اين روست كه هند در چارچوب سياست خارجي ايران از اهميت مهمي برخوردار مي باشد و سعي مي شود از تمام ظرفيت هاي موجود در راه بسط روابط دوجانبه با اين كشور بهره برداري شود. سفر اخير آقاي احمدي نژاد به اين كشور را نيز در همين راستا مي توان تحليل كرد.

ص: 383

عمدتاً در طي دوران استقلال خود، رويكردي سوسياليستي نسبت به اقتصاد در پيش گرفته است. اقتصاد هند چهارمين اقتصاد بزرگ جهان است.

هند پس از چين دومين كشور دنيا از نظر ارزش توليدات كشاورزي است. بزرگ ترين توليدكننده چاي دنيا است. هند مانند ديگركشورهاي شرق آسيا پس از چين دومين توليدكننده برنج دنياست.

كشور هندوستان شامل 28 ايالت و 7 ناحيه به هم پيوسته است.

حكومت هند را بزرگ ترين دموكراسي جهان مي نامند.

قانون اساسي هند در سال به تصويب رسيد، اين قانون به دولت هاي ايالتي اختيارات گسترده اي اعطا كرده است. در نظام سياسي هند نخست وزير بالاترين مقام اجرايي كشور است و رئيس جمهور مقامي تشريفاتي است.

حزبي كه اكثريت آرا را در انتخابات به دست آورد، نخست وزير را تعيين مي كند. رئيس جمهور از جمع بندي آراي نمايندگان مجالس مركزي و ايالتي، از ميان كانديداهاي احزاب تعيين مي گردد.

قوه مقننه هند در برگيرنده دو مجلس با نام هاي لوك سابا (مجلس عوام) و راجياسابا (مجلس سنا) ست.

هند به تبعيت از نظام حقوقي انگلستان از سيستم حقوق عرفي (Common law) پيروي مي كند. تشكيلات قضائي اين كشور نيز با وجود پذيرش فدراليسم در قانون اساسي بسيار منسجم است.

زبان فارسي هشت قرن پيش وارد هند شد و 700 سال بر تارك

ص: 384

انديشه، روابط، سياست، اقتصاد و فرهنگ مردم هند حاكميت داشت. زبان فارسي پيش از آن كه هندوستان مستعمره انگلستان شود، دومين زبان رسمي اين كشور و زبان فرهنگي و علمي به شمار مي رفت.

هند همچنين معجوني از اديان مختلف و فرقه هاي مذهبي گوناگون است كه اكثراً از هندوئيسم، اسلام و بوديسم نشأت گرفته اند. هند پس از اندونزي و پاكستان عظيم ترين جمعيت مسلمان جهان را داراست.

اولين تماس اسلام با آسياي جنوبي، سال هفتصد و يازده ميلادي است كه مسلمانان تا كناره رود سند كه هم اكنون در پاكستان است پيش آمدند.

مسلمانان در هند در حاشيه قرار دارند. ميزان سطح سواد آنان پائين تر از ميانگين ملي است و ميزان فقر آنان تنها با فاصله بسيار جزيي از طبقه پائين هندوها بالاتر است.

دولت بريتانيا بر اثر شورش هاي سال ميلادي در هند، كمپاني هند شرقي بريتانيا را كه گرداننده هند بود منحل كرد و به اين سرزمين خودمختاري داده شد.

به تدريج عده اي از رهبران هندي در سال، دستجات و سازمان هاي ملي را تشكيل دادند كه هدف اصلي آنان رسيدن به استقلال تام بود.

در اين هنگام بود كه رهبر بزرگ جنبش استقلال هند، ماهاتما گاندي قيام كرد و عليه استبداد بريتانيا به مبارزه پرداخت. پس

ص: 385

از تجاوز ارتش ژاپن در سال اختلاف شديدي در بين سران هند و سران مسلمانان هند كه رهبر آن ها محمدعلي جناح بود به وجود آمد.

در آن هنگام حكومت بريتانيا قوانيني وضع نمود كه به موجب آن به هند و سيلان و پاكستان استقلال داده شد. در ماه اوت م، آخرين سرباز بريتانيايي خاك هند را ترك گفت و در تاريخ ژانويه، هند حكومت جمهوري مستقل خود را اعلام نمود و به عضويت اتحاديه كشورهاي مشترك المنافع بريتانيا درآمد.

روابط ايران و هند در مارس 1950 برقرار شد.

در طول جنگ هاي 1965 و 1971 ميان هند و پاكستان، ايران براي پاكستان كمك هاي نظامي مهمي را فراهم نمود.

در دوران پس از جنگ سرد، يكي از اولين و مهم ترين حوادث تاريخ روابط ايران و هند، ديدار «ناراسيمها رائو»، نخست وزير هند از ايران در سال 1993 بود كه براي اولين بار پس از انقلاب اسلامي از ايران ديدار كرد و اين ديدار رسمي او از سوي هاشمي رفسنجاني، رئيس جمهوري وقت ايران، به عنوان يك نقطه عطف تفسير شد.

ص: 386

4. روند به استقلال رسيدن كشور هند را شرح دهيد.

5. سير روابط ايران و هند را بيان نماييد.

ص:387

ص: 388

ص: 389

شبه جزيره مالايي مدت زيادي از يك جايگاه مهم (مركزي) در مسيرهاي تجاري بين چين و خاورميانه برخوردار بوده است. اولين پادشاهي مالايي كه بر بنادر شهرهاي ساحلي حكومت مي كرد در قرن 10 ميلادي تشكيل شد. اولين مدارك مبني بر وجود اسلام در شبه جزيره مالايي به قرن 14 ميلادي در ترنگانو برمي گردد، اما طبق برخي منابع مهاراجا دربار راجا (1179- 1136 ميلادي) در قرن 9 به اسلام گرويد و نام خود را به مظفرشاه تغيير داد.

در سال 1511، مالاكا توسط كشور پرتغال تصرف شد و در آن جا يك مستعمره ايجاد نمود. پس از آن، تا زمان آغاز جنگ جهاني دوم، بخش هاي مختلف شبه جزيره مالايي تحت سلطه قدرت هاي مختلف قرار داشت. در پي تصرف مالزي از سوي ژاپني ها در (1945- 1942) طي جنگ جهاني دوم، حمايت عمومي از استقلال افزايش يافت. برنامه هاي پس از جنگ انگليسي ها براي يكپارچگي اداره مالايا تحت يك مستعمره پادشاهي واحد كه اتحاديه مالايي ناميده شد، با مخالفت شديد از سوي مالايايي ها مواجه شد كه مخالف تضعيف حاكمان مالايايي و اعطاي شهروندي به نژاد چيني بودند. اتحاديه مالايايي در سال 1946 تأسيس شد و شامل تمامي املاك بريتانيا در مالايا، به استثناي سنگاپور مي شد.

طي اين زمان، شورشيان تحت رهبري حزب كمونيست مالايا عمليات چريكي خود را براي مجبور ساختن بريتانيا به خروج از مالايا انجام دادند و در نهايت استقلال به فدراسيون مالايايي درچارچوب

ص: 390

كشورهاي مشترك المنافع در 31 اوت 1957 اعطا گرديد.

بين دهه 1980 و اوايل دهه 1990، مالزي رشد چشمگير اقتصادي را تحت رهبري دكتر مهاتير محمد تون، تجربه كرده است. اين دوره به عنوان انتقال از اقتصاد مبتني بر كشاورزي به اقتصاد صنعت محور در حوزه هايي چون كامپيوتر و وسايل الكترونيك، محسوب مي شود. در طي اين دوران بود كه منظره فيزيكي مالزي با ايجاد پروژه هاي كلان و متعدد تغيير يافت.

در اواخر دهه 1990، مالزي در اثر بحران مالي آسيا و نيز ناآرامي سياسي ايجاد شده به دليل بركناري معاون نخست وزير، انور ابراهيم، دچار تزلزل شد. در سال 2003، دكتر مهاتير محمد، پرسابقه ترين نخست وزير مالزي، به نفع معاون خود عبداله احمد بداوي، از حكومت كناره گيري كرد.

ص: 391

نظام حكومتي در مالزي نسبتاً الگوبرداري از نظام پارلماني سيستم وست مينيستر، يا به عبارتي ميراث حكومت استعمار بريتانيا است. اما در عمل، بيشتر قدرت در شاخه اجرائي دولت متمركز مي شود تا بخش مقننه آن، و قوه قضائيه در اثر حملات مداوم دولت در دوره مهاتير تضعيف شده است. از زمان كسب استقلال در سال 1957، مالزي توسط يك ائتلاف چند نژادي تحت عنوان ناسيونال باريسان (قبلا" يك اتحاد بوده) اداره شده است.

مجلس مالزي شامل يك مجلس پايينتر، مجلس نمايندگان يا"Dewan Rakyat (يعني" خانه مردم") و يك مجلس بالادستي، سنا ياDewan Negara (يعني خانه كشور) مي باشد. مجلس 219 عضوي نمايندگان از طريق هيئت هاي تك عضوي موكلاني انتخاب مي شوند كه اعضاي آن براي حداكثر يك دوره 5 ساله برگزيده شده اند. قدرت قانونگذاري بين قانونگذاران فدرال و ايالتي تقسيم مي شود. تمام 70 سناتور آن براي مدت 3 سال متصدي امور هستند؛ كه 26 نفر از آن ها از سوي مجامع ايالتي، 2 نفر به نمايندگي از منطقه فدرال كوآلالامپور، يعني 1 نفر از حوزه هاي فدرال لابوان و پوتراجايا و 40 نفر باقي نيز توسط شاه منصوب مي گردند. انتخابات پارلماني مالزي دست كم يك بار در هر 5 سال برگزار مي شود. سن رأي دهندگان بايد از 21 سال به بالا باشد تا بتوانند براي اعضاي مجلس نمايندگان و نيز بيشتر ايالات و نيز مجمع قضائي ايالتي رأي دهند.

قدرت اجرايي در اختيار كابينه مالزي (هيئت دولت) به رياست

ص: 392

نخست وزير است؛ و قانون اساسي مالزي تأكيد مي كند كه نخست وزير بايد عضو مجلس پايين دستي، پارلمان مالزي باشد كه بنابر نظر حاكم عالي مي تواند به گروه اكثريت در مجلس دستور دهد. كابينه از ميان اعضاي دو مجلس انتخاب مي گردد و مسؤول اداره آن مرجع نيز مي باشد.

ص: 393

دارد، جنوبي ترين نقطه قاره آسيا مي باشد. تنگه مالاكا كه بين سوماترا و شبه جزيره مالزي قرار دارد، از مهم ترين مسيرهاي كشتيراني جهان محسوب مي شود.

ص: 394

آهك، باريت، فسفات ها و سنگ هاي ساختماني همچون گرانيت و نيز بلوك ها و قطعات مرمر هستند. مقادير اندكي از طلا نيز توليد مي شود.

دولت برآورد نموده است كه مالزي با نرخ فعلي توليد قادر خواهد بود براي 18 سال نفت و به مدت 35 سال گاز طبيعي استخراج كند. مالزي در رتبه بيست و چهارم از لحاظ ذخاير نفتي و سيزدهم از نظر گاز طبيعي در دنيا قرار دارد.

ص: 395

شروع شد.

در دهه 1970، مالزي به تقليد از رويه چهار ببر (قدرت اقتصادي) اصلي آسيا پرداخت و از وابستگي به استخراج معادن و كشاورزي به اقتصادي صنعتي تغيير هويت داد. با سرمايه گذاري ژاپن، در طول چند سال صنايع سنگين آن شكوفا شد، و صادرات مالزي به موتور اوليه رشد كشور تبديل شدند. مالزي پيوسته به رشد بيش از 7 درصد در توليد ناخالص ملي دركنار تورمي پايين در دهه هاي 1980 و 1990 دست يافت. طي همان دوره، دولت كوشيد تا با سياست اقتصادي جديد مالزي (Neo Economy Politic) پس از حادثه شورش نژادي 13 مي 1969 فقر را ريشه كن سازد.

ص: 396

براي تحصيلات مرحله سوم، دانشگاه هاي عمومي همچون دانشگاه مالايا و دانشگاه كبانگسان مالزي وجود دارد. علاوه بر اين، 5 دانشگاه معتبر بين المللي از سال 1998 در مالزي، شعب كمپ خود را تأسيس نموده اند. كمپ هر شعبه دانشگاهي را مي توان همچون يك شعبه دور از دانشگاه اصلي فرض كرد، كه همان رشته ها و مدارك را كه مراكز اصلي مي دهند، ارائه مي كند. دانشجويان بومي و بين المللي هر دو مي توانند اين شرايط نمونه خارجي را با پايين ترين هزينه تحصيل در مالزي احراز نمايند.

ص: 397

ص: 398

زمان آغاز جنگ جهاني دوم، بخش هاي مختلف شبه جزيره مالايي تحت سلطه قدرت هاي مختلف قرار داشت.

برنامه هاي پس از جنگ جهاني دوم انگليسي ها براي يكپارچگي اداره مالايا تحت يك مستعمره پادشاهي واحد كه اتحاديه مالايي ناميده شد، با مخالفت شديد از سوي مالايايي ها مواجه شد. اتحاديه مالايايي در سال 1946 تأسيس شد.

طي اين زمان، شورشيان تحت رهبري حزب كمونيست مالايا عمليات چريكي خود را براي مجبور ساختن بريتانيا به خروج از مالايا انجام دادند و در نهايت استقلال به فدراسيون مالايايي درچارچوب كشورهاي مشترك المنافع در 31 اوت 1957 اعطا گرديد.

مالزي يك كشور منتخب سلطنتي با حكومت پادشاهي مشروطه است. نظام حكومتي در مالزي نسبتاً الگوبرداري از ميراث حكومت استعمار بريتانيا است.

از زمان كسب استقلال در سال 1957، مالزي توسط يك ائتلاف چند نژادي تحت عنوان ناسيونال باريسان اداره شده است.

مجلس مالزي شامل يك مجلس پايينتر، مجلس نمايندگان و يك مجلس بالادستي، سنا مي باشد. قدرت قانونگذاري بين قانونگذاران فدرال و ايالتي تقسيم مي شود. قدرت اجرايي در اختيار كابينه مالزي به رياست نخست وزير است.

مالزي داراي استان است و استاندار هر استان را اصطلاحاً" سلطان" مي نامند.

ص: 399

كشور مالزي در جنوب شرقي آسيا واقع شده و از لحاظ جغرافيائي از دو قسمت كاملًا جدا تشكيل شده است.

شبه جزيره مالايي و آسياي جنوب شرقي، همواره مركزي براي تجارت بوده است. در دهه 1970، مالزي به تقليد از رويه چهار ببر (قدرت اقتصادي) اصلي آسيا پرداخت و از وابستگي به استخراج معادن و كشاورزي به اقتصادي صنعتي تغيير هويت داد.

آموزش در مالزي تحت نظارت وزارت آموزش دولت فدرال مي باشد.

ساكنين كشور مالزي از سه نژاد مالايي، چيني، هندي تشكيل شده است.

مالزي يك جامعه چند مذهبي است و اسلام دين رسمي اين كشور مي باشد.

مردم مالزي افرادي بسيار خون گرم و ميهمان نوازي هستند.

ص: 400

ص: 401

آزادكنندگان كشور از حكومت استعماري مورد استقبال اكثر اندونزيايي ها قرار گرفتند. با تسليم ژاپن در 1945، احمد سوكارنو بنيانگذار حزب مليون، جمهوري مستقل اندونزي را اعلام كرد. هلندي ها پس از چهار سال جنگ متناوب ولي وحشيانه، تحت فشار بين المللي استقلال اندونزي را در 1949 پذيرفتند.

ص: 402

3000 جزيره آن مسكوني است. مردم اين كشور در سواحل جزاير و يا در دره ها و به خصوص در جزيره جاوه زندگي كرده، و كشاورز مي باشند. بيشتر جزاير اندونزي، غير قابل سكونت هستند. اين كشور، آب و هواي گرم و استوايي داشته، و باران هاي موسمي، سبب رونق كشاورزي مي شود.

جاوه و همسايه كوچكترش مادورا جمعيت متراكمي دارند و نزديك به دو سوم مردم اندونزي را در خود جاي مي دهند. سلسله جزاير شمالي متشكل است از كاليمانتا (بخش اندونزيايي جزيره بورنئو)، جزاير نامنظم و كوهستاني سولاوسي (سلبس)، گوره ملوك، وايريان جايا (بخش غربي گينه نو). بيش از دو سوم اين كشور از جنگل هاي استوايي باراني پوشده شده است.

ص: 403

مجلس شوراي خلق، كه متشكل از اعضاي مجلس نمايندگان به اضافه 500 نفر ديگر به نمايندگي از جانب دولت هاي محلي، گروه هاي صنفي و ذينفع- هر پنج سال تشكيل جلسه مي دهد تا بر اصول كلي سياست دولت نظارت كند و به انتخاب رئيس جمهور بپردازد. رئيس جمهور كابينه را انتصاب مي كند. از 27 استان كشور دو استان خود مختارند.

احزاب سياسي اصلي عبارتند از:

گلكار (اتحاد دولت)، گروه توسعه متحد (اسلامي)؛

حزب دموكرات اندونزي (مسيحي) و ملي گرا.

ص: 404

صادراتي توليد مي كنند.

بخش صنعت بيشتر به فرآوري مواد معدني و محصولات كشاورزي مي پردازد. اندونزي در دهه 1980 و اوايل دهه 1990 به ميزان رشد اقتصادي بالايي دست يافت. توريسم، از منابع مهم درآمدهاي ارزي، اندونزي به شمار مي رود.

توليد ناخالص داخلي اين كشور در سال بالغ بر/ ميليارد دلار بود. درآمد سرانه اين كشور در همين سال بالغ بر دلار بود. درصد از مردم اندونزي زير خط فقر زندگي مي كنند. نرخ تورم اين كشور در سال/ درصد بود. صادرات اين كشور بالغ بر/ ميليارد دلار است و نفت و گاز، كالاهاي الكترونيك و نساجي مهم ترين اقلام صادراتي آن هستند.

ص: 405

هر پنج سال انتخابات براي انتخاب 400 نفر از اعضاي مجلس نمايندگان تحت نظام تعيين تعداد نمايندگان به نسبت جمعيت هر منطقه، برگزار مي گردد.

مجلس شوراي خلق، هر 5 سال تشكيل جلسه مي دهد تا بر اصول كلي سياست دولت نظارت كند و به انتخاب رئيس جمهور بپردازد.

احزاب سياسي اصلي عبارتند از: گلكار (اتحاد دولت)؛ گروه توسعه متحد (اسلامي)؛ حزب دموكرات اندونزي (مسيحي) و ملي گرا.

اندونزي از نظر مواد معدني و نفت، گاز طبيعي، قلع، نيكل، زغال سنگ، بوكسيت و مس نيز ثروت فراواني دارد.

نفت و گاز، كالاهاي الكترونيك و نساجي مهم ترين اقلام صادراتي آن هستند.